در حالی که مدارس تیزهوشان در ایران معمولا به‌عنوان سکوی ورود به دانشگاههای برتر در نظر گرفته می‌شوند، یافته‌های پژوهشی تازه نشان می‌دهد فضای رقابتی شدید در این مدارس برای بسیاری از دانش‌آموزان به اضطراب، فرسودگی و تنش در روابط دوستانه می‌انجامد.
این پژوهش را علیرضا قاسمی، زهرا مصباح فلاطونی، مرتضی کدخدا، نگین نیک‌بین، مینو میری و مصطفی صفاری، پژوهشگران دانشگاههای فردوسی مشهد، بیرجند و فرهنگیان تهران، انجام دادند.
در این مطالعه که نتایج آن در آخرین شماره فصل‌نامه «مطالعات روان‌شناسی تربیتی» دانشگاه سیستان و بلوچستان منتشر شد، پژوهشگران به بررسی تجربیات دانش‌آموزان از پدیده «رقابت‌جویی تحصیلی» در مدارس تیزهوشان پرداختند.
رقابت؛ از افزایش انگیزه تا کمال‌گرایی
بر اساس یافته‌های پژوهش، شمار زیادی از دانش‌آموزان رقابت را در آغاز تجربه‌ای مثبت می‌دانند که به افزایش تلاش و بهبود عملکرد تحصیلی منجر می‌شود.
به گفته یکی از دانش‌آموزان مصاحبه‌شونده، رقابت برای او مانند «یک موتور محرک درونی» عمل می‌کند و هر زمان جو رقابتی در کلاس افزایش می‌یابد، تلاش او هم چند برابر می‌شود.
پژوهشگران در این خصوص توضیح می‌دهند که رقابت سالم می‌تواند «سخت کوشی»، «انگیزه درونی» و «کمال‌گرایی مثبت» را تقویت کند.
با این وجود، نتایج تحقیق نشان می‌دهد در فضای «گلچین‌شده» مدارس تیزهوشان، مرز میان افزایش انگیزه و فشار در اثر رقابت ممکن است برای بسیاری از دانش‌آموزان به‌سادگی از بین برود.
احساس ناکافی بودن و بی‌خوابی شبانه
بخش اصلی این مطالعه به پیامدهای روانی روحیه رقابت‌جویی می‌پردازد. بسیاری از شرکت‌کنندگان در این پژوهش رقابت ناسالم را با افزایش «احساس ناکامی» و «خودسرزنشی» مرتبط می‌دانند.
یک دانش‌آموز در این خصوص می‌گوید: «رقابت باعث می‌شد اگر خوب درس نخونم، عذاب وجدان بگیرم. باعث ایجاد حس رفتار بد رقابت‌طلب در من شده... گاها باعث شده حس ناکافی بودن داشته باشم. خودم رو سرزنش می‌کردم.»
نتایج تحقیق حاکی از آن است که تاثیرات حس رقابت شدید و ناسالم تنها در بعد روانی خلاصه نمی‌شود و اثرات نامطلوب جسمی نیز به همراه دارد.
یکی از دانش‌آموزان از تجربه خود این‌گونه می‌گوید: «هر زمانی که رقابت شدت می‌گیره، ابرو و مژه‌هام می‌ریزن. می‌فهمم به‌خاطر رقابته، چون استرس بهم وارد می‌شه.»
بر اساس یافته‌ها، دغدغه نمره و رقابت مداوم با هم‌کلاسی‌ها ذهن بسیاری از دانش‌آموزان را تا نیمه‌های شب درگیر نگه می‌دارد و باعث بی‌خوابی آن‌ها می‌شود.
پژوهشگران با استناد به روایت‌های دانش‌آموزان هشدار می‌دهند حس رقابت شدید، شماری از آن‌ها را «همیشه خسته و بی‌انرژی» کرده و موجب کاهش کیفیت زندگی تحصیلی و آسیب به سلامت روانی و جسمی‌شان شده است.
دوستی‌هایی که زیر بار رقابت می‌شکنند
به گفته دانش‌آموزان، رقابت در مدارس تیزهوشان تنها به نمره و رتبه محدود نمی‌شود و روابط بین‌فردی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بر این اساس، دانش‌آموزان در کلاس حتی برای اختلاف نمره‌ای در حد «یک‌صدم» با یکدیگر رقابت می‌کنند و همین امر موجب تضعیف یا از بین رفتن برخی دوستی‌ها شده است.
در محیط خانواده هم، به روایت دانش‌آموزان، مقایسه فرزندان با یکدیگر آتش رقابت را تندتر می‌کند.
قاسمی و همکاران معتقدند ترکیب انتظارهای بالای خانواده و جو رقابتی در مدرسه برای بخشی از دانش‌آموزان به «فشاری دائمی برای بهتر بودن» تبدیل شده است.
راهکارها و نقش مدرسه
در بخش دیگری از پژوهش، از دانش‌آموزان درباره شیوه‌های مقابله با فشار رقابت پرسش شده است.
شماری از آنان می‌گویند برای حفظ آرامش خود می‌کوشند حس رقابت‌جویی را «پنهان» کنند و آن را در رفتار و ظاهر نشان ندهند.
یک شرکت‌کننده توضیح می‌دهد: «از یه جایی به بعد، برای آرامش خودمون مجبور بودیم این رقابت رو بین خودمون پنهون کنیم. این کار باعث می‌شد تا حداقل کمی از لحاظ روحی کمتر به هم بریزیم.»
گروهی دیگر نیز تصمیم گرفته‌اند به‌جای مقایسه دائمی خود با دیگران، روی «یادگیری عمیق»، «فهمیدن مطالب» و «پیشرفت شخصی» تمرکز کنند، ضعف‌های خود را بپذیرند، هدف‌های کوچک‌تر برای خود تعیین کنند و با دوستانی که کمتر اهل رقابت هستند، وقت بگذرانند.
در نتیجه‌گیری این مقاله آمده است اگرچه رقابت تحصیلی در مدارس تیزهوشان می‌تواند تلاش و انگیزه را افزایش دهد، «سطوح بالای آن اثرات مخربی بر یادگیری، کیفیت زندگی تحصیلی و سلامت روان دانش‌آموزان» دارد.
از این رو، بازتعریف مفهوم رقابت در محیط مدرسه و آموزش شیوه‌های رقابت سالم بر عهده معلمان و مشاوران است.
داده‌های این پژوهش از مصاحبه با ۱۸ دانش‌آموز دختر و پسر پایه‌های دهم تا دوازدهم ساکن شهرستان قاینات در سال تحصیلی ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳ به دست آمده است.
لحظاتی پس از تیراندازی، نیروهای امنیتی با تبادل آتش او را زخمی و بازداشت کردند. دو عضو گارد ملی آمریکا نیز به‌شدت زخمی شدند که یکی از آن‌ها در اثر شدت جراحات جان خود را از دست داد.
این حادثه هم به‌دلیل مکان وقوع آن، چند قدمی نماد قدرت سیاسی آمریکا، و هم به‌دلیل هویت مهاجم و نقش نیروهای گارد ملی، به‌سرعت از یک جنایت خیابانی به یک پرونده امنیت ملی تبدیل شد؛ پرونده‌ای که اکنون مرکز مناقشه سیاسی، مهاجرتی و حقوقی در ایالات متحده است.
روایت یک روز پرتنش در پایتخت
به گفته اف‌بی‌آی، این حمله «هدفمند» و «از پیش برنامه‌ریزی‌شده» بود. این ارزیابی بر اساس مسیر حرکت مهاجم، زمان‌بندی دقیق و انتخاب محل تیراندازی ارائه شد؛ منطقه‌ای که در روزهای اخیر به‌صورت غیرعادی میزبان هزاران نیروی نظامی بود.
از دو ماه پیش، به دستور دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، بیش از ۲۲۰۰ عضو گارد ملی در واکنش به افزایش جرم و اغتشاشات پراکنده در واشینگتن مستقر شده بودند؛ موضوعی که از همان ابتدا بحث‌برانگیز بود و با مخالفت شهردار و فعالان حقوق مدنی روبه‌رو شد.
مهم‌تر اینکه تنها شش روز پیش از این واقعه، یک قاضی فدرال حکم داده بود استقرار گسترده گارد ملی «نقض قانون خودگردانی» واشینگتن است، هرچند اجرای حکم تا پایان فرایند تجدیدنظر به حالت تعلیق درآمد.
در این فضای پرتنش، تیراندازی اخیر برای بسیاری حکم بنزینی بر آتش اختلافات داشت: آیا حضور گارد ملی پایتخت را امن‌تر کرده یا خود به نشانه‌ای از نظامی‌سازی دولت تبدیل شده است؟
واکنش کاخ سفید؛ روایت امنیت، مهاجرت و «بازنگری کامل»
ترامپ بلافاصله پس از حادثه در بیانیه‌ای تند، این حمله را «یک اقدام تروریستی» توصیف کرد و مهاجم را «حیوانی که نباید هیچ‌گاه وارد آمریکا می‌شد» خواند.
او اعلام کرد دولتش قصد دارد تمام پرونده‌های مهاجرتی شهروندان افغانستان را که از سال ۲۰۲۱ وارد آمریکا شده‌اند، «به‌طور کامل بازنگری کند».
هم‌زمان وزارت امنیت داخلی ایالات متحده اعلام کرد پذیرش درخواست‌های مهاجرت جدید از افغانستان تا اطلاع ثانوی تعلیق می‌شود؛ تصمیمی که موجی از نگرانی در میان جامعه افغان‌های ساکن آمریکا به وجود آورد.
کمی بعد، دولت آمریکا دستور داد ۵۰۰ نیروی جدید گارد ملی به واشینگتن اعزام شوند. این تصمیم‌ها پیامی روشن داشت: دولت قصد دارد مساله امنیت داخلی و مهاجرت شهروندان افغانستان را به‌طور مستقیم به یکدیگر گره بزند.
ابعاد مهاجرتی حادثه؛ سیاستی که می‌تواند سرنوشت هزاران نفر را تغییر دهد
این حادثه بار دیگر بحث درباره مهاجرت از افغانستان را در مرکز سیاست آمریکا قرار داد. جمهوری‌خواهان سخت‌گیر می‌گویند برنامه ۲۰۲۱ ده‌ها هزار فرد را بدون بررسی کافی وارد کشور کرده و باید مورد «بازنگری گسترده» قرار گیرد.
در مقابل، کارشناسان مهاجرت و مدافعان حقوق پناهندگان بر این باورند که دولت در حال استفاده از این حادثه برای ایجاد تغییرات رادیکال در سیاست‌های مهاجرتی است؛ رویکردی که بیش از همه، پناهجویانی را هدف می‌گیرد که هیچ نقشی در این واقعه نداشته‌اند.
منتقدان می‌گویند این سیاست واکنشی می‌تواند روند چندساله حمایت آمریکا از متحدان افغان خود، از جمله مترجمان، کارمندان محلی و خانواده‌هایشان، را به خطر بیندازد.
گروه‌های حقوق بشری هشدار داده‌اند نباید میلیون‌ها مهاجر را قربانی رفتار فردی یک نفر کرد، به‌ویژه در حالی که بسیاری از افغان‌هایی که در سال‌های اخیر وارد آمریکا شده‌اند، خود قربانی تروریسم و خشونت طالبان بوده‌اند.
حتی برخی مقامات امنیتی سابق تاکید کرده‌اند که برنامه غربالگری مهاجران افغان یکی از سخت‌گیرانه‌ترین برنامه‌های مهاجرتی تاریخ ایالات متحده بوده است.
زنجیره پیامدها اما تنها به مهاجران ختم نمی‌شود؛ در سطح بین‌المللی نیز این واقعه می‌تواند بهانه‌ای برای کاهش یا توقف همکاری آمریکا با برنامه‌های جهانی اسکان پناهندگان باشد.
این برنامه از سال ۲۰۲۱ تاکنون یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی واشینگتن در قبال افغانستان بوده است.
در سطح منطقه‌ای این حادثه می‌تواند پیامدهای گسترده‌تری به همراه داشته باشد. کشورهای همسایه افغانستان، از جمله پاکستان، ایران و کشورهای آسیای مرکزی که خود با موج‌های مهاجرت، گروه‌های مسلح و رقابت‌های ژئوپلیتیک درگیر هستند، این حادثه را به‌عنوان نشانه‌ای از شکنندگی نظم امنیتی پساآمریکا در افغانستان دنبال می‌کنند.
پاکستان احتمالا تلاش خواهد کرد از این واقعه به‌عنوان سند جدیدی برای هشدار به آمریکا دربارۀ خطر رادیکال شدن جوانان افغان بهره ببرد تا روابط امنیتی خود با واشینگتن را بازتعریف کند.
ایران، از سوی دیگر، ممکن است این حادثه را نشانه‌ای از ناکامی سیاست‌های آمریکا در افغانستان معرفی کند، به‌ویژه در رسانه‌هایی که خروج آمریکا را عامل اصلی بحران منطقه‌ای می‌دانند.
در سطح وسیع‌تر، حادثه اخیر می‌تواند به ایجاد فشارهای دیپلماتیک بر کشورهای غربی برای تشدید غربالگری امنیتی مهاجران و پناهجویان افغان منجر شود و حتی ممکن است در اروپا موج جدیدی از قوانین سخت‌گیرانه را علیه پناهجویان به راه بیندازد.
در جهان چندقطبی امروز، هر رویداد امنیتی در واشینگتن می‌تواند بخشی از جدال بزرگ‌تر روایت‌ها شود: آمریکا آن را نشانه ضرورت سخت‌گیری بیشتر می‌بیند؛ رقبای ژئوپولیتیک آن را نشانه‌ای از شکست سیاست‌هایش معرفی می‌کنند، و در این میان، سرنوشت میلیون‌ها مهاجر و پناهجو زیر سایه رقابت قدرت‌ها شکل می‌گیرد.
این حادثه به‌ظاهر کوچک از همین امروز بخشی از بازی بزرگ‌تر استراتژیک در آسیای جنوبی و خاورمیانه شده است.
ابعاد امنیتی؛ آیا گارد ملی راه‌حل است یا بخشی از مشکل؟
پس از این حمله، موافقان استقرار گسترده گارد ملی در پایتخت گفتند این حادثه ثابت می‌کند که تهدید تروریسم «در خانه» و «در چند قدمی کاخ سفید» واقعی است، بنابراین واشینگتن نیازمند یک نیروی ثابت و آموزش‌دیده است.
اما مخالفان می‌گویند حضور گارد ملی نه‌تنها امنیت را تضمین نمی‌کند، بلکه فضا را ملتهب‌تر و روابط میان دولت فدرال و شهروندان را پرتنش‌تر کرده است.
تحلیلگران امنیتی معتقدند استفاده از گارد ملی برای ماموریت‌های انتظامی در شهری مانند واشینگتن باید آخرین گزینه باشد، زیرا حضور گسترده نیروهای نظامی در پایتخت می‌تواند پیام سیاسی نادرستی ارسال کند؛ هم به شهروندان و هم به جهان.
از سوی دیگر، پرسش‌ها درباره اینکه چگونه مهاجم توانست در یک منطقه بسیار حفاظت‌شده عملیات کمین را اجرا کند، باعث انتقاد از نهادهای اطلاعاتی شده است.
برخی کارشناسان می‌گویند دولت به‌جای تقویت توان اطلاعاتی پلیس و نهادهای مدنی امنیتی، تمرکز خود را بیش از حد بر ارتش و گارد ملی قرار داده است.
واکنش‌ها در کنگره نیز به‌شدت حزبی بود. جمهوری‌خواهان حادثه را شاهدی بر «شکست کامل سیاست مهاجرتی دولت بایدن» دانستند و خواستار بازنگری فوری در سیاست‌های مربوط به پناهجویان شدند.
دموکرات‌ها اما هشدار دادند استفاده ابزاری از این واقعه برای پیش‌برد دستورکارهای ضد مهاجرتی می‌تواند کشور را دچار شکاف‌های اجتماعی عمیق‌تری کند.
پژوهش جواد افشارکهن، محمدتقی سبزهای و اسماعیل بلالی، اعضای هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه بوعلی سینا همدان، به بررسی تاثیرات تورم طولانیمدت بر ساختار زندگی اجتماعی در ایران می‌پردازد و تصویری هشداردهنده از پیامدهای آن ترسیم می‌کند.
این مقاله در آخرین شماره دوفصلنامه «پژوهشهای جامعهشناسی معاصر» منتشر شده است.
به باور محققان، تورم در ایران دیگر تنها پدیدهای اقتصادی نیست و خود به «چرخه بازتولید مساله اجتماعی» بدل شده است.
این مطالعه با تکیه بر آمارهای رسمی و مرور ده‌ها تحقیق داخلی و خارجی نشان می‌دهد پنج دهه تورم دورقمی در ایران نه‌تنها معیشت و آرامش روانی شهروندان را تحت فشار قرار داده، بلکه بهتدریج بنیانهای اعتماد اجتماعی، روابط جمعی و احساس امنیت شغلی را فرسوده کرده است.
ناامنی و بیثباتی؛ تجربه مشترک همگانی
پژوهشگران با استناد به داده‌های بانک مرکزی یادآوری می‌کنند که از ابتدای دهه ۵۰ شمسی تا امروز، نرخ تورم سالانه در ایران تقریبا همواره دو رقمی بوده و در برخی سالها به مرز ۵۰ درصد رسیده است.
به گفته آن‌ها، این روند طولانیمدت باعث شده تورم از یک شاخص صرفا اقتصادی فراتر رود و به یک «مخاطره اجتماعی» تبدیل شود.
در این مقاله آمده است که تورم «مهمترین اطلاعات» یک جامعه، یعنی قیمتها، را دستکاری می‌کند. بر همین اساس، وقتی مردم روزانه با قیمتهای متغیر مواجه هستند، احساس ناامنی و بیثباتی به تجربه مشترک همگانی بدل می‌شود و ابهام در زندگی روزمره گسترش می‌یابد.
این پژوهش بر پایه تحلیل نظری و اسنادی انجام گرفته و جامعه آماری آن، اقتصاد و جامعه ایران در چهار دهه اخیر است.
در این بازه زمانی، نرخهای سالانه تورم از میانه دهه ۱۳۵۰ تا سال‌های پس از ۱۴۰۰ گردآوری شده و در کنار شاخصهایی مانند فقر، جرم و دیگر آسیبهای اجتماعی قرار گرفته است.
از سفره خانواده تا سرمایه اجتماعی
محققان با مرور پژوهشهای میدانی پیشین تاکید کردند تورم تنها سفره خانوادههای کمدرآمد را کوچک نمی‌کند، بلکه برای جوانان، بازنشستگان و طبقه متوسط نیز پیامدهای روانی و اخلاقی به همراه دارد.
در یکی از مطالعاتی که به آن استناد شده، جوانان طبقه پایین از «عطش پول»، «غلتیدن در ابهام» و «بزرگسالی زودرس» در شرایط تورمی سخن گفتهاند.
به نوشته افشارکهن و همکارانش، تورم مزمن «گروه‌های برنده و بازنده» تازهای میسازد و نظم طبقاتی جامعه را برهم میزند.
در این شرایط، طبقه متوسط به پایین رانده می‌شود، فردگرایی افراطی بالا می‌گیرد و روابط اجتماعی سرد و محاسبهگر می‌شود. در چنین فضایی اعتماد عمومی فرو میریزد و «زوال اخلاق جمعی» گسترش می‌یابد.
چرخه معیوب تورم و دولتمحوری
این مطالعه بر چرخهای تمرکز دارد که در آن تورم نه فقط از سیاستها اثر می‌گیرد، بلکه خود به بازتولید همان سیاستها می‌انجامد.
بر این اساس، تورم مزمن به تغییر ترجیحات شهروندان، گرایش به سیاست‌های دولتمحور، بیاعتمادی جمعی و در نهایت زوال اخلاق جمعی منتهی می‌شود؛ چرخهای که دوباره تورم را تقویت می‌کند.
بر پایه یافته‌های پژوهش، تورم ساختاری در سطح فردی، «اضطراب، سردرگمی، بیثباتی فردی، حس پیشبینیناپذیری و فروپاشی ذهنی» را به دنبال دارد و در سطح اجتماعی نیز به اثرات نامطلوبی همچون «ضعف در پیوندهای اجتماعی، روزمرگی، نادیدهانگاری دیگری و فرد گرایی افراطی» دامن میزند.
به تعبیر نویسندگان، در چنین وضعیتی «نظم ذهنی در معرض فرسایش قرار می‌گیرد و بیمعنایی گسترش می‌یابد».
از منظر کلان نیز تورم جامعه را تضعیف می‌کند و هم‌زمان سبب شکلگیری «توهم» قدرتمندی هرچه بیشتر دولت می‌شود.
در چنین وضعیتی، شهروندان در خلأ ناشی از بیثباتی، در پی کنشگری توانمند میگردند که قادر به حل مساله باشد؛ امری که به تقویت گفتمان «دولتمحور» می‌انجامد، حتی اگر خود دولت بخشی از مشکل به شمار آید.
محصول نهایی این روند، نه جامعه قوی و دولت قوی، بلکه «دوگانه جامعه ضعیف – دولت ضعیف» است؛ وضعیتی که در آن شهروندان زیر فشار تورم مداوم، توان بازآفرینی نظم اجتماعی بر اساس خواست و منفعت خود را از دست می‌دهند و در فقر شناختی و معیشتی گرفتار می‌شوند.
پژوهشگران هشدار می‌دهند تورم طولانیمدت در ایران از مرز یک پدیده اقتصادی عبور کرده و مهار آن تنها با ابزارهای پولی و مالی ممکن نیست.
به بیان دیگر، تورم پس از گسترش، «ماهیتی غیراقتصادی» می‌یابد و از همین رو، مقابله با آن مستلزم سیاستهایی فراتر از حوزه اقتصاد است؛ سیاستهایی که بازنگری در مناسبات میان دولت و جامعه را نیز ضروری میسازد.
