ایران اینترنشنال
گزارش تازه تایمز اسرائیل به نقل از یک مقام ارشد امنیتی ادعا می‌کند که اسرائیل می‌خواهد تا پیش از پایان دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، جمهوری اسلامی را سرنگون کند. همزمان، شماری از تحلیلگران هشدار داده‌اند که رویارویی نظامی ایران و اسرائیل امری اجتناب‌ناپذیر است.
مسعود پزشکیان، رییس‌جمهوری ایران، در روزهای اخیر در سخنرانی‌ای که بازتاب وسیعی در رسانه‌ها داشت، گفت: «اگر بارش نداشته باشیم، باید تهران را تخلیه کنیم. وضعیت آب کشور، به‌ویژه در پایتخت، به حالتی رسیده که ادامه این روند ممکن نیست.»
تهران؛ پاییزی خشک و چشم‌اندازی مبهم
رییس موسسه تحقیقات آب در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا وضعیت بارش‌ها را «بی‌سابقه» توصیف کرد: «معمولا مهر و آبان حدود ۵۰ تا ۶۰ میلی‌متر باران برای تهران به همراه دارد اما امسال هیچ بارشی نداشته‌ایم و پیش‌بینی‌ها تا پایان پاییز نیز امیدی نمی‌دهد».
دبیرکل فدراسیون صنعت آب کشور نیز در مصاحبه با رکنا تاکید کرد: «تهران دیگر آبی برای مصرف اضافی ندارد. هشدار رییس‌جمهوری جدی است. نباید منتظر باران ماند. باید برای شرایط بحرانی آماده شد.»
این اظهارات تصویری روشن از واقعیت امروز پایتخت ترسیم می‌کنند؛ شهری با حدود ۱۰ میلیون ساکن، بدون بارش موثر، با منابع زیرزمینی رو به اتمام و الگویی از مصرف که هنوز با شرایط اقلیمی‌اش همخوانی ندارد.
مصرف لجام‌گسیخته و سیاست‌های فرسوده
در حالی که میانگین مصرف آب خانگی در کشورهای توسعه‌یافته حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ لیتر در شبانە روز است، در تهران این رقم به ۲۵۰ تا ۳۰۰ لیتر می‌رسد.
همزمان، نزدیک به یک سوم آب در شبکه فرسوده و نشت‌دار شهر هدر می‌رود. با این حال، سیاست‌های رسمی همچنان بر پروژه‌های انتقال آب تکیه می‌کنند؛ ولی این پروژه‌ها راه‌حل پایدار نیستند و تنها بحران را به آینده موکول می‌کنند.
فرونشست زمین؛ زنگ خطر زیر پای پایتخت
منابع اصلی آب تهران به شدت به سفره‌های زیرزمینی وابسته‌اند؛ در شرایط بحرانی، فشار بر آبخوان‌ها افزایش یافته و افت شدید سطح آب زیرزمینی را به دنبال داشته است. این مسئله در مناطق جنوبی و جنوب غربی شهر به اوج رسیده و فرونشست زمین را شدت بخشیده است.
سازمان زمین‌شناسی کشور این پدیده را «تهدیدی مستقیم برای پایداری زیرساخت‌های شهری تهران» توصیف کرده است.
علت اصلی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی است؛ منابعی که دهه‌ها بدون نظارت مصرف شده‌اند و کسری سالانه ۱۳۰ میلیون مترمکعبی مخازن آب زیرزمینی تهران را در پی داشته که برخی از گزارش‌ها نیز حکایت از کسری تجمعی حدود پنج میلیارد متر مکعب آب در طی ٤٠ سال اخیر دارند.
کیپ‌تاون؛ از ترس تا اعتماد
در سال ۲۰۱۸، کیپ‌تاون، شهری با چهار میلیون نفر جمعیت و اقلیمی مدیترانه‌ای، با شدیدترین خشکسالی چهار قرن گذشته روبه‌رو بود.
بارندگی‌های زمستانی که منبع اصلی شش سد بزرگ شهر بودند، برای سه سال پیاپی به کمتر از نصف میانگین بلند مدت خود رسیدند.
مقامات محلی کابوسی را بر زبان آوردند: «روز صفر». یعنی روزی که ذخیره آب آن‌قدر کم شود که شبکه توزیع شهری مجبور به قطع کامل یا سهمیه‌بندی شدید شود.
دولت محلی ابتدا با وحشت عمومی روبه‌رو بود؛ صف‌های طولانی برای بطری آب، افزایش قیمت تانکرهای خصوصی و حتی درگیری‌های اجتماعی. اما به جای تسلیم، استراتژی دوجانبه‌ای اجرا کرد: فشار بر مصرف‌کنندگان و شفافیت کامل.
محدودیت مصرف برای هر نفر ۵۰ لیتر در روز تعیین شد. معادل کمتر از یک دوش کوتاه و شست‌وشوی محدود لباس.
تعرفه‌ها به‌صورت تصاعدی افزایش یافت؛ خانواده‌های پرمصرف گاهی تا ۱۰ برابر بیشتر پرداختند.
در کنار این‌ها، کمپین رسانه‌ای وسیع با شعار «هر قطره حساب دارد» راه افتاد؛ از بیلبوردهای شهری و پیام‌های رادیویی تا اپلیکیشن موبایل که مصرف روزانه هر خانوار را نشان می‌داد.
شهرداری کیپ‌تاون وب‌سایتی راه‌اندازی کرد که هر روز سطح سدها، مصرف کل شهر و پیش‌بینی «روز صفر» را به‌روزرسانی می‌کرد.
این شفافیت که ابتدا انتقادهایی به همراه داشت، به تدریج اعتماد عمومی را به همراه آورد.
شهرداری کیپ‌تاون علاوه بر مدیریت تقاضا، به سمت منابع مکمل رفتند؛ واحدهای کوچک شیرین‌سازی آب دریا نصب شد، بازچرخانی پساب شهری افزایش یافت و چاه‌های زیرزمینی با مجوز محدود فعال شدند.
نکته کلیدی، توجه به عدالت بود؛ خانواده‌های کم‌درآمد که پیش‌تر مصرف کمتری داشتند، از یارانه‌های اضافی بهره‌مند شدند تا فشار بر ایشان نامتناسب نباشد.
نتیجه چشمگیر بود. مصرف آب شهری در کمتر از دو سال بیش از ۵۵ درصد کاهش یافت و از ۱.۲ میلیارد لیتر در شبانه‌روز به حدود ۵۰۰ میلیون لیتر رسید.
باران‌های بهاری ۲۰۱۸ آمد و سدها پر شدند اما درس اصلی ماندگار شد و کیپ‌تاون از «روز صفر» عبور کرد، بدون آن‌که حتی یک روز آب خانه‌ها به‌طور کامل قطع شود.
این شهر نه تنها بحران را مهار کرد، بلکه الگویی جهانی شد برای اینکه چگونه ترس می‌تواند به اعتماد و همکاری جمعی تبدیل شود.
پنج درس از کیپ‌تاون برای تهران
بازسازی شبکه، تعرفه‌گذاری واقعی و آموزش عمومی باید در اولویت مطلق قرار گیرند. هیچ طرح انتقال آبی هرچند بزرگ نمی‌تواند جایگزین کاهش مصرف شود.
مردم باید دقیقا بدانند بحران در چه سطحی است. انتشار منظم داده‌های ذخایر آب و اعتماد به مردم، کلید تغییر رفتار پایدار است.
استفاده مجدد از پساب صنعتی و خانگی می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز شهری را تامین کند؛ تجربه‌ای که کیپ‌تاون با موفقیت به اجرا درآورد.
قیمت‌گذاری و سهمیه‌بندی باید با ملاحظه عدالت اجتماعی طراحی شود تا اقشار کم درآمد قربانی سیاست‌های اضطراری نشوند.
تداخل تصمیم‌گیری میان نهادها، بزرگ‌ترین مانع اقدام موثر است. مقابله با روز صفر نیازمند یک فرماندهی واحد، پاسخ‌گو و هماهنگ است.
از هشدار تا اقدام
در کیپ‌تاون، «روز صفر» ابتدا نماد وحشت بود اما در نهایت به فرصتی طلایی برای اصلاح الگوها و بازسازی اعتماد عمومی بدل شد.
در تهران اما هنوز گفت‌وگوی صادقانه‌ای میان دولت و جامعه شکل نگرفته است. رفتارهای حاکمیت با شهروندان، اعتماد مردم به کارگزاران را به‌شدت مخدوش کرده و راه مشارکت عمومی را پیچیده و ناهموار ساخته است.
با این حال، تهران هنوز فرصت دارد از تجربه کیپ‌تاون بیاموزد. اگر این هشدارها به برنامه‌های عملی و ملموس تبدیل نشود، «روز صفر» ممکن است نه از جنوب آفریقا، بلکه از قلب ایران و در تهران آغاز شود.
نشانه‌های فراوانی از این حکایت دارد که جمهوری اسلامی در حال بازسازی برنامه موشکی و هسته‌ای خود است؛ موشک‌هایی که هدف‌شان فروپاشی پدافند هوائی اسرائیل است.
جمهوری اسلامی نمی‌تواند دو هزار موشک به سمت اسراییل پرتاب کند، یا هنوز غنی‌سازی را آغاز نکرده است؛ اما شکی نیست که کارخانه‌های موشک‌سازی شبانه‌‌روزی در حال تولید موشک‌اند و تاسیسات کوه کلنگ نیز به سرگرمی هسته‌ای تازه جمهوری اسلامی بدل شده‌اند.
از آن سو اسرائیل هم احساس می‌کند که کار شناتمام مانده و آماده است با شدتی بیشتر از جنگ ۱۲روزه، باز به سراغ جمهوری اسلامی برود.
جمهوری اسلامی، یا همان اختاپوسِ فعلا از کار افتاده منطقه، نه تنها خود را در موضع ضعف می‌بیند، بلکه در معرض تهدیدی است که می‌تواند ساختار قدرتش را دگرگون کند. اما کاری هم برای تغییر این فضا نمی‌تواند انجام دهد و گزینه‌هایش محدود است، با بحران اقتصادی عمیق و کم‌آبی بی‌سابقه روبرو است.
از طرفی، بازسازی توان موشکی و هوایی هم کار یک شب یا دو شب نیست، امری زمان‌بر است.
در سوی مقابل، بازگشت سریع به درگیری برای اسرائیل هم ساده نیست. تجربه‌آموزی از جنگی که انجام شد و بازسازی توان تحلیل رفته و همچنین هزینه سیاسی شروع دوباره جنگی که شاید ساعت‌ها یا روزها به طول بینجامد (این بار بیش از ۱۲ روز) همگی چالش‌برانگیزند.
اسرائیل هنوز در مرحله تصمیم‌گیری است؛ آیا وارد واکنش فراگیرتری بشود یا منتظر بماند تا ایران گام بعدی را بردارد؟
دیگر همه می‌دانیم که وضعیت کنونی، شکننده است. نه بازدارندگی مطلق وجود دارد، نه راه‌حل قطعی.
اگر توافقی میان آمریکا و ایران بر سر مسایل هسته‌ای صورت نگیرد، سناریوی «مدیریت بحران» ممکن است به‌زودی پایان یابد. آنچه در این میان اهمیت دارد، کنترلِ «وقتی که کار از کنترل خارج می‌شود» است.
ایران ممکن است دوباره غنی‌سازی را از سر گیرد، موشک‌های بیشتر بسازد یا گروه‌های نیابتی خود را فعال‌تر کند.
اسرائیل ممکن است پیش‌دستی کند یا منتظر بماند تا شرایط برای عملیاتی بهتر فراهم شود. آمریکا، در پس‌زمینه همچنان نقش میانجی و بازیگر اصلی را دارد. این هم به پیچیدگی امور می‌افزاید که بازیگر نقش یک، در پشت صحنه است.
خاورمیانه بدل به صحنه‌ای برای تقابل چند لایه شده است؛ از ایران و اسرائیل، تا آمریکا، تا گروه‌های منطقه‌ای و بازیگران فرامنطقه‌ای. اگر دوره مدیریت بحران به پایان برسد، راهی جز ورود به «درگیری باز» باقی نمی‌ماند و دیگر همه چیز برگشت‌ناپذیر می‌شود.
انتخاب بین ترس از جنگ و آمادگی برای جنگ امروز دیگر در منطقه ما معنای عمیقتری دارد.
این بار، نه صرفا دو کشور، بلکه شبکهای از منافع، هراسها و فرصتها درگیرند و وضعیت به‌طور دائمی تغییر می‌کند تا زمانی که همه چیز قدری آرام بهنظر برسد و ناگهان باز از کنترل خارج شود. چرخهای که دورهای آخرش را میزند.
