طی ۱۵ سال، تعداد پرداخت‌کنندگان زکات فطره نصف شده است
از سال ۱۳۸۷ تا سال ۱۴۰۳ و طی حدود ۱۵ سال، میزان زکات فطره (فطریه) جمع‌آوری شده در کشور به قیمت ثابت، به‌طور میانگین ۶۰ درصد کاهش یافته است. همچنین تعداد کسانی که زکات فطره پرداخت کرده‌اند هم نصف شده است. از سویی در سال ۱۴۰۴ برای نخستین بار، نرخ فطریه به‌صورت استانی تعیین شده است.
آن دسته از شیعیان مومنی که به شرعیات پایبند هستند و توانایی مالی دارند (و خودشان از کسی صدقه و کمک‌هزینه دریافت نمی‌کنند)، در عید فطر هر سال فطریه پرداخت می‌کنند. بسیاری از مومنان، زکات فطره خود را در سال‌های گذشته به صندوق‌هایی که کمیته امداد در محل برگزاری نماز عید فطر قرار می‌داد، پرداخت می‌کردند.
میزان زکات فطره جمع‌آوری‌شده در کشور از یک سو نشان‌دهنده اعتماد پرداخت‌کنندگان این زکات به جمهوری اسلامی است و از سوی دیگر، می‌توان با در نظر گرفتن مجموع فطریه جمع‌آوری شده در هر سال، تعداد مومنانی را که از این نظر به جمهوری اسلامی اعتماد داشته‌اند، برآورد کرد.
بررسی اخبار از سال ۱۳۸۷ نشان می‌دهد در آن سال حدود ۱۳ میلیون و ۴۱۵ هزار فقره زکات فطره به جمهوری اسلامی پرداخت شده است. این عدد با کاهشی ۴۵ درصدی به حدود هفت میلیون و ۳۷۷ هزار فقره در سال ۱۴۰۳ رسید که در واقع، تقریبا نصف شده است.
از سوی دیگر، مقدار زکات فطره جمع‌آوری‌شده نیز به قیمت ثابت، با احتساب نرخ تورم رسمی جمهوری اسلامی، ۴۴ درصد و با احتساب نرخ دلار آزاد، ۷۶ درصد کاهش یافته است.
۱۳۸۷، حدود ۵۷ میلیون دلار
۲۸ شهریور ۱۳۸۸، منصور قمشه، مدیرکل وقت دفتر سرپرستی کمیته امداد در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا اعلام کرد در عید فطر سال ۱۳۸۷، این سازمان در کل کشور ۵۵ میلیارد تومان فطریه جمع‌آوری کرده است.
بر اساس اطلاعات موجود در وب‌سایت مرکز آمار جمهوری اسلامی، عدد شاخص کل که مبنای رسمی محاسبات تغییرات ارزش ریال است، در مهر ماه سال ۱۳۸۷ که عید فطر در آن تاریخ بود، حدودا روی عدد هشت بود.
طبق آخرین اعلام مرکز آمار در پایان اسفند ماه ۱۴۰۳، عدد شاخص کل به ۳۱۵/۷۰ رسیده است. بر اساس رشد سه هزار و ۸۱۳ درصدی شاخص کل، ۵۵ میلیارد تومان مهر ماه ۱۳۸۷، با احتساب نرخ رسمی تورم در جمهوری اسلامی، به قیمت فعلی چیزی حدود دو هزار و ۱۵۲ میلیارد تومان است.
در همان زمان، نرخ دلار در بازار آزاد ۹۶۶ تومان بود. ۵۵ میلیارد تومان، حدودا، برابر ۵۷ میلیون دلار بود. هم‌اکنون که دلار در محدوده ۱۰۴ هزار تومان است، ارزش ۵۷ میلیون دلار حدودا برابر پنج هزار و ۹۲۱ میلیارد تومان است.
در سال ۱۳۸۷، میانگین حداقل و حداکثر فطریه چهار هزار و ۱۰۰ تومان به ازای هر نفر بود. بر این اساس در آن سال حدود ۱۳/۵ میلیون نفر فطریه پرداخت کرده‌اند.
بیشتر بخوانید: کاهش عایدی کمیته امداد از صندوق‌های صدقات؛ مرگ تدریجی اعتماد ملت به نهادی انقلابی
۱۳۹۷، حدود ۱۹/۳ میلیون دلار
پنجم اسفند ماه ۱۳۹۷، محمد سراب‌نشین، مدیر کل امور اجرایی زکات کشور، در جریان یک همایش اعلام کرد در عید فطر سال ۱۳۹۷ که در خرداد ماه بود، در کل کشور ۱۳۵ میلیارد تومان فطریه پرداخت شده است.
خرداد ماه آن سال، عدد شاخص کل کشور ۳۳/۱۵ بود. بر این اساس با احتساب تورم رسمی در ایران، فطریه آن سال به قیمت امروز برابر یک‌هزار و ۲۸۶ میلیارد تومان است.
همچنین قیمت هر دلار در بازار آزاد در خرداد ۱۳۹۷، حدود هفت هزار تومان بود. بر این اساس در عید فطر سال ۱۳۹۷، بیش از ۱۹ میلیون دلار فطریه جمع‌آوری شد. این رقم، در ایران ۱۴۰۴، با دلار ۱۰۴ هزار تومانی، برابر دو هزار میلیارد تومان است.
میانگین فطریه سال ۱۳۹۷، شامل گندم و برج، حدود ۱۴ هزار و ۵۰۰ تومان بود که این نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۷، حدود ۹/۳ میلیون نفر فطریه پرداخت کردند.
۱۴۰۱، حدود ۲۰/۴ میلیون دلار
حبیب‌الله آسوده، معاون توسعه مشارکت‌های کمیته امداد، آذر ماه ۱۴۰۱ اعلام کرد در عید فطر آن سال که در اردیبهشت ماه بود، در کل کشور ۶۱۲ میلیارد تومان فطریه جمع‌آوری شد. این رقم با احتساب نرخ تورم رسمی در ایران، به قیمت امروز چیزی حدود یک‌هزار و ۶۱۳ میلیارد تومان است.
دلار در اردیبهشت آن سال حدود ۳۰ هزار تومان بود. بر این اساس فطریه ۶۱۲ میلیارد تومانی سال ۱۴۰۱، تقریبا ۲۰ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار بود. ۲۰/۴ میلیون دلار با نرخ فعلی چیزی برابر دو هزار و ۱۲۲ میلیارد تومان است.
در سال ۱۴۰۱، میانگین فطریه بدل از گندم و برنج بین مراجع مختلف شیعه، حدود ۸۰ هزار تومان بود که این نشان می‌دهد در آن سال ۷/۶ میلیون نفر فطریه پرداخت کردند.
۱۴۰۳، ۱۳/۹ میلیون دلار
برای سال ۱۴۰۳، آمارهای متفاوتی از مجموع فطریه جمع‌آوری شده ارائه شده است. در این سال فطریه و کفاره از هم جدا نشد و جمع آن‌ها اعلام شد.
۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳، آسوده، مقدار جمع فطریه و کفاره عید فطر سال ۱۴۰۳ را ۸۲۴ میلیارد تومان اعلام کرد. تقریبا دو هفته بعد (نهم خرداد ماه سال ۱۴۰۳)، حسن هرمز، مدیرکل امور اجرایی زکات کمیته امداد، مبلغ کل فطریه و کفاره جمع‌آوری شده عید فطر سال ۱۴۰۳ را ۹۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد.
عید فطر سال گذشته مثل امسال در فروردین ماه بود و اگر ۹۰۰ میلیارد تومان را مبنا قرار دهیم، این رقم بر اساس نرخ تورم رسمی اعلام شده از سوی جمهوری اسلامی، به قیمت‌های فعلی برابر یک‌هزار و ۲۰۷ میلیارد تومان است، چرا که عدد شاخص کل در فروردین ماه سال گذشته ۲۳۵/۴۸ بود و در اسفند ماه به ۳۱۵/۷ رسید.
قیمت هر دلار آمریکا در فروردین ماه سال ۱۴۰۳، حدود ۶۵ هزار تومان بود. بر این اساس رقم فطریه عید فطر سال گذشته ۱۳ میلیون و ۹۰۰ هزار دلار آمریکا برآورد می‌شود که این رقم به نرخ فعلی دلار آمریکا، برابر یک‌هزار و ۴۴۷ میلیارد تومان است.
در سال گذشته، میانگین فطریه چیزی حدود ۱۲۲ هزار تومان بود. این یعنی سال ۱۴۰۳، حدود ۷/۴ میلیون نفر فطریه پرداختند.
بیشتر بخوانید: تورم در بیت مراجع شیعه؛ «فطریه» در ۸ سال اخیر چقدر افزایش یافته است؟
متولی جمع‌آوری فطریه و محل خرج آن
در جمهوری اسلامی تا سال ۱۳۹۰، «کمیته امداد امام خمینی» متولی اصلی جمع‌آوری فطریه بود.
به مرور و به خصوص در دهه ۸۰ خورشیدی، میزان استقبال و اعتماد مردم به کمیته امداد کم، و در کنار این سازمان، نهادهایی مانند خیره‌ها، سازمان بهزیستی و نهادهای دیگر به محلی برای جذب خیرات مردم تبدیل شدند.
در چنین شرایطی در سال ۱۳۹۰، شورایی به نام «شورای زکات» تشکیل شد و بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی، ۱۱ شخصیت حقوقی، از جمله رییس کمیته امداد، نماینده ولی فقیه، رییس شورای سیاستگذاری ائمه جمعه سراسر کشور، امامان جمعه مناطق، چند وزیر و افراد حقوقی دیگری در آن عضو شدند. یکی از وظایف این شورا، جمع‌آوری زکات فطره یا فطریه از کل کشور است.
با وجود این، همچنان کمیته امداد عملا بالاترین سهم در کنترل عواید زکات را در اختیار دارد.
مشوق‌های اخذ حداکثری فطریه: از کارتخوان نانوایی‌ها تا جدول استانی
سال ۱۴۰۴، رسانه‌های رسمی جدولی را از سوی مرکزی به نام «موضوع‌شناسی احکام فقهی حوزه علمیه قم» منتشر کردند که طبق آن سه نرخ متفاوت بر اساس فطریه بدل از گندم، برنج ایرانی و برنج خارجی برای ۳۱ استان کشور تعیین شده است. تا پیش از این، شیعیان مومن، بر اساس نظر مرجع تقلید خود صرف‌نظر از محل زندگی فطریه را پرداخت می‌کردند.
در سال‌های اخیر نیز در طرحی، شورای زکات اعلام کرده است کارتخوان نانوایی‌ها نیز فطریه دریافت می‌کنند، در حالی که تا پیش از آن، بیشتر در مساجد و مصلاها فطریه جمع‌آوری می‌شد.
اختلاف زکات فطریه در این جدول تا ۵۸ درصد است. برای نمونه، فطریه بدل از گندم طبق این جدول در استان سیستان و بلوچستان ۸۷ هزار تومان تعیین شده، در حالی که همین فطریه در استان کهگیلویه و بویراحمد ۵۵ هزار و ۵۰۰ تومان درج شده است.
نکته جالب این‌که در برخی استان‌های همجوار، نرخ‌های اعلامی به شدت با هم متفاوت است.
در یک نمونه، فطریه بدل از گندم در قم ۸۲ هزار تومان تعیین شده، در اصفهان، همسایه جنوبی این استان، همین قلم ۷۲ هزار تومان، در همسایه شرقی استان، سمنان، ۸۲ هزار تومان و در همسایه غربی، استان مرکزی، فطریه بدل از گندم ۷۵ هزار تومان تعیین شده است.
طبق رساله‌های توضیح المسائل مراجع شیعه، فطریه بر اساس قیمت هر خوراکی، شامل گندم و برنج تعیین می‌شود اما به نظر می‌رسد در این جدول، فطریه به شکلی رقابتی تعیین شده است.
محمدحسین فلاح‌زاده، رییس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی حوزه علمیه قم، با تاکید بر این‌که «این شیوه محاسبه، میزان پرداخت زکات فطره را واقعی‌تر کرده و امکان مشارکت حداکثری مردم را فراهم می‌کند»، گفت: «این اقدام با هدف تناسب بیشتر زکات فطره با شرایط اقتصادی و معیشتی هر منطقه صورت گرفته است.»