پرونده تجاوز گروهی اعضای تیم دو و میدانی ایران به زنی در کره جنوبی، بار دیگر توجه‌ها را به تاریکی‌های پنهان رقابت‌های جهانی جلب کرد. چه قوانین، حمایت‌ها و نهادهایی برای مقابله با آزار جنسی در مسابقات بین‌المللی وجود دارد و چرا این سازوکارها هنوز نمی‌توانند جلوی فاجعه را بگیرند؟
مسابقات بین‌المللی ورزشی، از المپیک گرفته تا جام جهانی، در نگاه نخست صحنه‌هایی از شکوه، رقابت پاک و همدلی میان ملت‌ها را به نمایش می‌گذارند اما زیر سطح این جشنواره‌ها، واقعیتی تلخ جریان دارد که کمتر به آن پرداخته می‌شود: آزار جنسی و تجاوز.
این موارد که ممکن است متوجه ورزشکاران، کارکنان، تماشاگران، خبرنگاران یا حتی داوطلبان باشد، اغلب در فضایی از قدرت نابرابر، در سکوت سیستماتیک و بدون پاسخ‌گویی رخ می‌دهند.
این مقاله به بررسی ابعاد اخلاقی، حقوقی و ساختاری آزار جنسی و تجاوز در میادین ورزشی بین‌المللی می‌پردازد؛ از تعریف و مصادیق گرفته تا کنوانسیون‌های جهانی، سیاست‌های فدراسیون‌ها و پیامدهای فردی و نهادی برای عاملان و سازمان‌ها.
آزار جنسی و تجاوز در ورزش چیست؟
آزار جنسی شامل رفتارهای ناخواسته جنسی است که می‌تواند شفاهی، فیزیکی یا روانی باشد.
این آزارها در محیط‌های ورزشی ممکن است به شکل لمس نامناسب، شوخی‌های جنسی، پیشنهادهای غیراخلاقی، پیام‌های آزاردهنده یا سوءاستفاده از موقعیت قدرت برای تحمیل رابطه بروز یابند که نمونه‌های رایج آن در ارتباط بین مربی و ورزشکار، انتخاب اعضای تیم، ماساژ و معاینه‌های پزشکی یا در اقامتگاه‌های تیمی دیده می‌شود.
تجاوز به معنای رابطه جنسی بدون رضایت است که می‌تواند با اجبار، تهدید، بی‌هوشی، نابرابری قدرت یا ناتوانی در اعلام مخالفت انجام شود.
در بسیاری از کشورها، تجاوز به‌عنوانی جرمی سنگین تلقی می‌شود.
در محیط‌های ورزشی، مواردی از تجاوز از سوی هم‌تیمی‌ها، مسئولان فنی، پزشکان یا حتی کارکنان اقامتگاه‌ها، گزارش شده است.
موارد شاخص و رسوایی‌های بزرگ
در سال‌های اخیر، افشای برخی از پرونده‌های آزار جنسی و تجاوز در میادین ورزشی جهانی، نقطه عطفی در آگاهی عمومی و مطالبه‌گری برای پاسخ‌گویی بوده‌اند.
این رسوایی‌ها نه‌تنها ساختارهای قدرت را زیر سوال بردند بلکه باعث شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و اصلاحات نهادی شدند.
پرونده لری نصر – فدراسیون ژیمناستیک آمریکا
یکی از فاجعه‌بارترین پرونده‌های ثبت‌شده در این زمینه، مربوط به لری نصر، پزشک تیم ملی ژیمناستیک ایالات متحده است که بیش از ۳۰۰ ورزشکار زن، از جمله چندین قهرمان المپیک، او را به آزارگری جنسی در پوشش درمان پزشکی متهم کردند.
این پرونده باعث تحقیقاتی فدرال، استعفاهای گسترده و اصلاحات ساختاری در نظام ورزشی ایالات متحده شد.
آزار در المپیک ریو ۲۰۱۶ و توکیو ۲۰۲۰
در هر دو دوره المپیک ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰، گزارش‌هایی از آزار جنسی در دهکده‌های ورزشکاران، محل‌های اقامت، باشگاه‌های شبانه و حتی در فضاهای رسانه‌ای منتشر شد.
در برخی موارد، مربیان یا کارکنان تیم‌ها درگیر بوده‌اند و در مواردی هم ورزشکاران به آزار دیگران متهم شده‌اند.
قوانین بین‌المللی و تعهدات رسمی
چند کنوانسیون جهانی وجود دارد که در آن‌ها آزار جنسی و تجاوز در ورزش در نظر گرفته شده و کشورهای جهان موظف به رعایت مواد آن‌ها هستند.
از جمله کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان (CEDAW) که تقریبا تمام کشورهای عضو سازمان ملل این سند را پذیرفته‌اند.
ماده‌های اول و دوم این کنوانسیون، دولت‌ها را موظف به جلوگیری از خشونت جنسیتی از جمله در ورزش می‌داند.
کنوانسیون سازمان بین‌المللی کار (ILO) هم به مساله آزار جنسی اشاره دارد.
موضوع «مقابله با خشونت و آزار در محیط کار»، شامل محیط‌های ورزشی نیز می‌شود و کارفرمایان و فدراسیون‌ها را موظف به ایمن‌سازی محیط می‌کند.
سند «اصول راهنمای سازمان ملل درباره تجارت و حقوق بشر (۲۰۱۱)»، فدراسیون‌های ورزشی را که ساختار حقوقی بین‌المللی دارند، ملزم به رعایت حقوق بشر، پیشگیری از نقض آن و جبران خسارت می‌کند.
سند مهم دیگر در این زمینه منشور المپیک و سیاست‌های کمیته بین‌المللی المپیک است. منشور المپیک بر رعایت کرامت انسانی و مقابله با تبعیض و آزار تاکید دارد.
طرح «Safe Sport» (ورزش ایمن) که در المپیک‌های اخیر اجباری شده، الزاماتی همچون آموزش پیشگیرانه، حضور مسئولان حفاظت در دهکده‌ها و کانال‌های گزارش محرمانه را شامل می‌شود.
همچنین کد اخلاق فیفا (فدراسیون جهانی فوتبال) رفتارهای جنسی توهین‌آمیز، تهدید، سوءاستفاده از قدرت و آزار جنسی را ممنوع می‌کند.
فیفا در سال ۲۰۲۰ سامانه‌ای را برای گزارش تخلفات حقوق بشری راه‌اندازی کرد که در آن گزارش‌های مربوط به آزار جنسی نیز قابل ثبت است.
از نمونه‌های پیگیری موضوع در فیفا، این‌که در جام جهانی فوتبال زنان در سال ۲۰۲۳، کشورها موظف بودند برنامه‌ای برای برابری جنسیتی و حفاظت از زنان ارائه کنند.
سایر فدراسیون‌های بین‌المللی مانند دو و میدانی و شنا نیز سیاست‌هایی در این زمینه دارند اما اجرای آن‌ها تاکنون نامتناسب و نابرابر گزارش شده است.
در سطح ملی، در کشورهای مختلف شیوه‌های متفاوتی برای مقابله با آزار جنسی در فعالیت‌های ورزشی پیش‌بینی شده است.
از جمله، در آمریکا نهاد مستقلی به نام «SafeSport» شکل گرفته که قدرت تحقیق، بازجویی و صدور حکم در زمینه آزارهای جنسی و تجاوز را دارد.
آزار جنسی چه پیامدهایی برای ورزشکاران و نهادهای ورزشی دارد؟
تجاوز و آزار جنسی در اغلب کشورها جرم کیفری محسوب می‌شوند و متخلفان و آزارگران در حوزه ورزش ممکن است با پیامدهای کیفر و ورزشی مواجه شوند.
اگر حادثه‌ای در کشور میزبان مسابقات رخ دهد، مرتکب تحت قوانین همان کشور قابل پیگرد است؛ مانند چیزی که درباره ورزشکاران ایرانی در کره جنوبی رخ داده است.
در برخی موارد، اگر فرد قبل از بازداشت کشور میزبان را ترک کند، ممکن است درخواست استرداد او داده شود.
مجازات‌های ورزشی، شکل دیگری از تبعات آزار جنسی برای ورزشکاران است. محرومیت‌های مادام‌العمر، تعلیق، حذف از مسابقات، جریمه نقدی و پس گرفتن مدال یا رتبه، از جمله مجازات‌های رایج هستند.
گاهی فدراسیون یا باشگاه نیز به دلیل بی‌تفاوتی یا پنهان‌کاری مجازات می‌شود.
همچنین وقوع آزار جنسی و تجاوز می‌تواند مسئولیت حقوقی و مالی برای مرتکب ایجاد کند.
قربانیان می‌توانند شکایت مدنی طرح کنند و از شخص یا سازمان متخلف غرامت بگیرند.
در برخی پرونده‌ها مانند پرونده فدراسیون ژیمناستیک آمریکا، شکایت‌ها به صورت گروهی (class action) ثبت شده‌اند.
آسیب حیثیتی و فشارهای ساختاری شکل دیگری از عواقب ارتکاب آزار جنسی و تجاوز برای ورزشکاران و نهادهای ورزشی است.
افشای این موارد اعتبار فدراسیون‌ها را خدشه‌دار می‌کند و گاه باعث کاهش حمایت حامیان مالی و قطع قراردادهای رسانه‌ای می‌شود. البته در برخی موارد هم این رسوایی‌ها باعث اصلاح ساختار، تغییر مدیریت و ایجاد نهادهای نظارتی شده‌اند.
پیشگیری و حفاظت مهم‌تر است
در زمینه پیشگیری از آزار جنسی و ایجاد فضای ایمن در رقابت‌های بین‌المللی ورزشی، آموزش و آگاه‌سازی نقش اساسی دارد.
مربیان، داوران، ورزشکاران و تمامی کارکنان مرتبط با مسابقات باید تحت آموزش‌های اجباری مقابله با آزار جنسی قرار گیرند. این آموزش‌ها شامل شناخت دقیق مصادیق آزار، درک مفهوم رضایت و همچنین تمرین حساسیت فرهنگی در محیط‌های چندملیتی است تا افراد در موقعیت‌های گوناگون رفتارهای مناسب و محترمانه داشته باشند.
وجود کانال‌های گزارش‌دهی امن و قابل اعتماد برای قربانیان و افشاگران، اهمیت زیادی دارد.
لازم است سامانه‌هایی محرمانه و مستقل ایجاد شوند تا افراد بدون ترس از تلافی بتوانند تخلفات را گزارش دهند.
همچنین، لازم است حمایت حقوقی مناسبی برای کسانی که چنین مواردی را افشا می‌کنند در نظر گرفته شود و فرآیندهای رسیدگی به شکایات با حفظ کرامت انسانی و اولویت دادن به صدای قربانی، طراحی شوند.
در بعد ساختاری، سازمان‌دهندگان مسابقات باید تدابیر مشخصی برای حفظ امنیت شرکت‌کنندگان اتخاذ کنند.
از جمله این تدابیر می‌توان به تعیین افسران ویژه حفاظت در محل برگزاری مسابقات، تنظیم دقیق مقررات برای اقامتگاه‌های مختلط یا تیمی (به‌ویژه در مورد ورزشکاران نوجوان) و بررسی پیشینه اخلاقی و حرفه‌ای مربیان و کارکنان، پیش از صدور مجوز فعالیت، اشاره کرد.
چالش در مسیر اجرای عدالت
اجرای عدالت در زمینه آزار جنسی در ورزش با چالش‌های متعددی روبه‌روست.
یکی از مهم‌ترین موانع، اختلافات قضایی میان کشورهاست که روند رسیدگی به پرونده‌ها را پیچیده و در مواردی غیرممکن می‌کند.
از سوی دیگر، هزینه‌های شخصی و روانی برای افشاگران بسیار بالاست و قربانیان ممکن است با تهدید شغلی، بی‌اعتمادی عمومی یا آسیب‌های روحی و روانی مواجه شوند.
فرهنگ سکوت و شرم نیز یکی از موانع اساسی در افشای خشونت جنسی به شمار می‌رود؛ به‌ویژه در جوامعی که ارزش‌های محافظه‌کارانه یا مردسالار دارند.
علاوه بر این، نهادهای نظارتی در بسیاری از کشورهای میزبان ضعف ساختاری دارند و سابقه نقض حقوق زنان در این کشورها باعث می‌شود موارد آزار یا تجاوز با بی‌تفاوتی یا حتی پنهان‌کاری مواجه شود.
از سوی دیگر، ساختارهای قدرت در فدراسیون‌های بین‌المللی همچنان به‌شدت مردسالار هستند و این نابرابری جنسیتی مانع از اجرای اصلاحات عمیق و پایدار در سطح مدیریتی و سیاست‌گذاری شده است.
تحولات جدید
با همه این‌ها، در سال‌های اخیر تحولات مهمی در زمینه مبارزه با آزار جنسی در ورزش شکل گرفته است.
جنبش‌های ورزشکارمحور مانند #MeTooSports و #GymnastAlliance موجب شده‌اند روایت رسمی درباره خشونت جنسی به چالش کشیده شود و ورزشکاران بیشتری برای افشاگری و کنش‌گری اجتماعی وارد میدان شوند.
هم‌زمان، نهادهایی مانند ائتلاف جهانی برای سلامت در ورزش (SIGA) در حال تدوین استانداردهای بین‌المللی به منظور حفاظت از شرکت‌کنندگان در رقابت‌های ورزشی هستند.
همچنین فدراسیون‌هایی نظیر فیفا و کمیته بین‌المللی المپیک، الزاماتی جدید برای میزبانان آینده در زمینه برابری جنسیتی و ایمنی جنسی طراحی کرده‌اند تا رقابت‌ها در فضایی امن‌تر و عادلانه‌تر برگزار شوند.
