در پی انتشار تصاویری از خروج بخار و گاز از قله دماوند، گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال فوران آتشفشانی این کوه افزایش یافته است. پژوهشکده زلزله‌شناسی ایران احتمال فوران این کوه را رد کرده و تشکیل ابرهایی در اطراف قله را طبیعی خوانده است. اما از خواب ۷۳۰۰ ساله دماوند چه می‌دانیم؟
دانشمندان دماوند را به‌عنوان یک آتشفشان خاموش-فعال یا «خفته» طبقه‌بندی کرده‌اند؛ آتشفشانی که «در خواب» است و می‌تواند بیدار شود، اما هرگونه فعالیت جدید آن احتمالا با نشانه‌هایی همچون زلزله، افزایش خروج گاز و غیره همراه خواهد بود که به‌دقت تحت نظر هستند.
هیچ فوران ثبت‌شده تاریخی از دماوند وجود ندارد؛ آخرین فوران شناخته‌شده حدود سال ۵۳۵۰ پیش از میلاد (حدود ۷۳۰۰ سال پیش و در میانه دوره زمین‌شناسی هولوسن) رخ داده است.
با این حال، نشانه‌های زیادی از فعالیت زمین‌گرمایی این کوه باقی مانده است. دهانه قله دماوند گوگرد متصاعد می‌کند که از قرن نوزدهم و بیستم میلادی به ثبت رسیده و رسوبات گوگردی دهانه و دامنه‌های بالا را پوشانده است.
چشمه‌های آبگرم متعددی در دامنه‌ها (مانند آبگرم لاریجان) وجود دارد که نشان‌دهنده منبع ماگمایی داغ در زیرزمین است.
این پدیده‌ها تایید می‌کنند که چشمه‌های ماگما هنوز در زیر آتشفشان وجود دارد و آن را گرم نگه می‌دارد؛ چشمه‌هایی که عمقشان از سطح زمین بین ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر است.
دماوند در تاریخ و ادبیات ایران
کوه دماوند از دیرباز در فرهنگ ایران تنها یک پدیده طبیعی نبوده، بلکه در اسطوره و تاریخ، نماد آزادی و مقاومت به شمار آمده است.
در شاهنامه فردوسی، فریدون پس از شکست ضحاک او را در غاری در دماوند به بند می‌کشد و از آن پس، این کوه به‌عنوان زندان ابدی ضحاک شناخته می‌شود.
در افسانه آرش کمانگیر نیز قله دماوند جایگاه پرتاب تیر تعیین مرز ایران و توران است و در روایت‌های کهن، کیومرث، جمشید و کیخسرو نیز با این کوه پیوند خورده‌اند.
نزد مردم، دماوند کوهی مقدس و محل اتصال زمین و آسمان پنداشته شده است.
فردوسی، ناصرخسرو و خاقانی در اشعار خود به دماوند اشاره کرده‌اند و ملک‌الشعراء بهار در قصیده مشهور «دماوندیه»، این کوه را به نمادی از خشم فروخفته ملت و امید به آزادی بدل کرده است.
از نگاه تاریخی، دماوند در سفرنامه‌ها و منابع جغرافیایی مورد توجه قرار گرفته است. ناصرخسرو شکل مخروطی آن را به گنبدی تشبیه کرد و سیاحانی چون شاردن و سون هدین عظمت آن را ستودند.
در دوران معاصر، دماوند به‌عنوان نماد ملی بر اسکناس‌ها و در هنر و موسیقی ایران ظاهر شده و روزی به نام آن در تقویم رسمی کشور به ثبت رسیده است.
دماوند در تاریخ زمین
دماوند یک آتشفشان جوان از نظر زمین‌شناسی است که شکل‌گیری آن در دوره کواترنری آغاز شد.
دوره کواترنری (Quaternary) آخرین و جوان‌ترین بخش از مقیاس زمان زمین‌شناسی است. این دوره حدود ۲.۶ میلیون سال پیش آغاز شده و تا امروز ادامه دارد.
مطالعات نشان می‌دهد نخستین فوران‌های دماوند حدود یک میلیون و ۷۸۰ هزار سال پیش (اوایل دوره پلیستوسن) به وقوع پیوست.
رشد این آتشفشان در دوره پلیستوسن ادامه یافت و فازهای مهم فوران حدود ۶۰۰ هزار و ۲۸۰ هزار سال پیش اتفاق افتاد.
مخروط کنونی دماوند عمدتا در دوره زمین‌شناسی هولوسن (۱۰ هزار سال گذشته) ساخته شده است، بنابراین یک آتشفشان چینه‌ای هولوسنی به شمار می‌رود که در ۶۰۰ هزار سال اخیر مخروط جوان‌تری بر روی بقایای بنای قدیمی‌تر شکل گرفته است.
قله دماوند دارای دهانه‌ای به پهنای حدود ۱۵۰ متر با یک دریاچه یخ‌زده کوچک حدود ۴۰ متر و جریان‌های گسترده گدازه بر دامنه‌هایش است که نشان از گذشته فعال آن دارد.
از نظر زمین‌شناسی، دماوند بر پوسته قاره‌ای ضخیم در یک محیط درون‌صفحه‌ای (نه مستقیما بر مرز صفحات) قرار گرفته و احتمالا با فرایندهای آتشفشانی پسابرخوردی در منطقه مرتبط است.
نوع آتشفشان و جایگاه قله
دماوند یک آتشفشان چینه‌ای مرکب است؛ آتشفشانی مخروطی و شیب‌دار که از لایه‌های گدازه و مواد آذرآواری ساخته شده است.
دماوند با ارتفاع حدود ۵۶۰۹ تا ۵۶۷۰ متر از سطح دریا، بلندترین آتشفشان آسیا و بلندترین قله غرب آسیا است که از نظر برجستگی توپوگرافیک، در میان کوه‌های مرتفع جهان در رتبه دوازدهم قرار دارد.
بلندی و شکل کلاسیک مخروطی دماوند باعث شده در فهرست «هفت آتشفشان بلند قاره‌ای جهان» در رتبه سوم قرار گیرد.
دامنه‌های دماوند پوشیده از گدازه سخت‌شده، توف و رسوبات خاکستر است. با وجود ارتفاع زیاد، اقلیم خشک منطقه تنها برف‌های فصلی را نگه می‌دارد و یخچال دائمی ندارد.
آتشفشانهای ایران
در جنوب‌شرق ایران، آتشفشانهای تفتان و بزمان در رشته‌کوه مکران قرار دارند که با وجود خاموش بودن، هنوز فعالیت‌های گوگردی و زمین‌گرمایی دارند و به همین دلیل، جزو آتشفشانهای بالقوه فعال ایران محسوب می‌شوند.
علاوه بر آن‌ها، میدان‌های آتشفشانی قلعه حسن‌علی در کرمان، کوه نادر و بیجار، و مناطق گدازه‌ای مانند گندم بریان در لوت نیز وجود دارند که بیشتر مربوط به دوره پلیستوسن یا پیش از آن هستند و فعالیت تاریخی ندارند.
در مجموع، آتشفشانهای ایران امروز خاموش هستند، اما پیشینه زمین‌شناسی از فعالیت چشمیگر آن‌ها در گذشته حکایت دارد.
