انتخابات پارلمانی عراق که ۲۰ آبان برگزار می‌شود، فراتر از یک رویداد سیاسی عادی است. این انتخابات در واقع آزمونی سرنوشت‌ساز برای کشوری است که بیش از دو دهه پس از سقوط رژیم صدام حسین، همچنان میان بحران مشروعیت داخلی و کشمکش قدرت‌های خارجی گرفتار مانده است.
این پژوهش که در آخرین شماره مجله «مطالعات ایرانی» دانشگاه باهنر کرمان منتشر شد، تصویری روشن از وضعیت فراموششده کودکان کار در دوره قاجار ارائه می‌کند؛ گروهی که در روایتهای رسمی تاریخ ایران تقریبا نادیده گرفته شدهاند.
فائزه شجاعینیا، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه الزهرا و فرهاد دشتکینیا، دانشیار تاریخ دانشگاه باهنر، این مطالعه را با هدف بازخوانی جایگاه اجتماعی و اقتصادی کودکان کار در ساختار طبقاتی عصر قاجار و بررسی نقش آنان در چرخه تولید و خدمات انجام دادند.
کودکان در دو دنیای نابرابر
بر اساس یافتههای این تحقیق، کودکان در آن دوره در دو عرصه اصلی صنایع دستی و مشاغل خدماتی به کار گرفته میشدند. در هر دو عرصه، فقر، حقوق ناچیز و کار طاقت فرسا چهره مشترک زندگی آنان بود.
خانوادههای فرودست زیر فشار قحطیهای پیاپی و بحرانهای اقتصادی ناچار بودند کودکان خود را راهی بازار کار کنند.
سفرنامهنویسانی که از ایران قاجار دیدن کردند، بارها به حضور پررنگ کودکان در فعالیتهای اقتصاد آن مقطع زمانی پرداختهاند؛ موضوعی که در منابع فارسی آن دوره کمتر بازتاب یافته است.
کودکان زیر سقف کارگاههای تاریک
بخش مهمی از یافتهها به کارگاههای قالیبافی، شالبافی و صنایع نساجی اختصاص دارد.
در کارگاههای قالیبافی مناطقی چون اراک، کرمان و خراسان، کودکان ۵ تا ۷ ساله در کنار بزرگسالان روی دارهای بلند مینشستند، ساعتهای طولانی کار میکردند و در فضایی پر از گرد و غبار و هوای بسته، روزانه تنها چند قران دستمزد میگرفتند.
در صنعت شالبافی کرمان که محصول آن به اروپا راه یافت، نیروی کار اصلی کودکان بودند.
آنان از سپیده صبح تا پس از غروب در اتاقهای نمور و بدون نور کافی کار میکردند و به‌دلیل سوء تغذیه و بیماریهای تنفسی، بسیاری پیش از رسیدن به بزرگسالی از پا میافتادند.
سفرنامه‌ها همچنین از حضور گسترده کودکان در کارگاههای ابریشم و بافت پشم خبر می‌دهند. انگشتان ظریف و سرعت عمل آنان بهانهای بود تا کارفرمایان کودکان فقیر را «کارگر مناسب» بدانند؛ تعبیری که خشونت نهادی در مناسبات کار آن دوره را آشکار می‌کند.
کودکانی در خدمت شکوه اشراف
سفرنامه‌ها همچنین از حضور گسترده کودکان در خانههای شاه و شاهزادگان خبر می‌دهند. در آن زمان، هرچه تعداد «غلامان و ندیمههای خردسال» در خانهای بیشتر بود، نشانه منزلت بالاتر صاحبخانه محسوب میشد.
این کودکان کارهایی چون پذیرایی، نگهبانی، خدمترسانی و همراهی زنان خانه را انجام میدادند و در مقابل، تنها خوراک و سرپناه میگرفتند.
بسیاری از آنان از خانوادههای فقیر به امید زندگی بهتر به خانههای اعیان سپرده میشدند، اما در عمل از هرگونه اختیار و آینده محروم میماندند.
حتی زمانی که ارباب هزینه لباس یا ازدواجشان را پرداخت میکرد، رابطه قدرت دستخوش تغییر نمیشد و «کودکخدمتکار» همچنان در جایگاه پایین باقی می‌ماند.
کودکی حذفشده از متن تاریخ
مرور دهها سفرنامه فرنگیان خلأ جدی تاریخنگاری کودکی در ایران آن زمان را برجسته می‌کند.
کودکان کار در عصر قاجار در شرایط سخت، با دستمزد ناچیز، بدون حمایت حقوقی، و با خطر بیماری و مرگ زودرس زندگی میکردند و از آموزش رسمی، تفریح و تجربه معمول کودکی بیبهره بودند.
پژوهشگران تاکید میکنند که با آغاز دوره پهلوی اول و شکلگیری نهادهای آموزشی و قوانین جدید، معنای کودکی بهتدریج دگرگون شد. هرچند این تغییرات در عمل فراگیر نشد، اما نشان داد دولت مدرن در حال بازتعریف جایگاه کودک در جامعه است.
بر اساس این پژوهش، بازخوانی سفرنامههای فرنگیان یادآور مسیری است که جامعه ایرانی در فهم حقوق کودکان و ارزش دوران کودکی طی کرده است.
بازگشت به این روایتهای تاریخی میتواند زمینهای برای درک عمیقتر از چگونگی شکلگیری مفهوم «کودکی» در ایران معاصر فراهم کند.
از یک سو، روندهای تکراری و بی‌ثمر سیاسی مردم را سرخورده کرده و از سوی دیگر، منطقه شاهد بازترسیم ائتلاف‌ها و کاهش نفوذ ایران در «محور مقاومت» است و همین امر بغداد را به مهم‌ترین پایگاه نفوذ منطقه‌ای تهران تبدیل کرده است.
در دو سال گذشته، ایران و محور مقاومت -نیروهای نیابتی وابسته به جمهوری اسلامی در منطقه- متحمل سنگین‌ترین ضربات سیاسی و نظامی خود در دو دهه اخیر شدند. شکست حزب‌الله در جنگ لبنان با اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۴، فروپاشی تدریجی حکومت بشار اسد در دسامبر همان سال، و جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در ژوئن ۲۰۲۵، همگی موجب فرسایش جایگاه منطقه‌ای تهران شدند.
در چنین شرایطی، عراق آخرین و حیاتی‌ترین شاهرگ اقتصادی و استراتژیک ایران باقی مانده و تهران تلاش دارد با تقویت نفوذ خود در بغداد و درون ائتلاف‌های شیعی، از عراق به‌عنوان مسیر تنفس در برابر فشارهای غرب و تحریم‌های اقتصادی استفاده کند.
در سطح داخلی، میزان مشارکت مردم در انتخابات سنجشی از اعتماد عمومی به نظام سیاسی خواهد بود. مشارکت پایین در انتخابات ۲۰۲۱ (حدود ۴۰ درصد) و نارضایتی عمیق پس از اعتراضات ۲۰۱۹ نشان داد که جامعه عراق به وعده‌های اصلاحاتی باور نکرده و نتیجه هر انتخابات، بازتولید همان نخبگانی است که در دهه گذشته نتوانستند امنیت، خدمات عمومی، فرصت‌های اقتصادی و تغییرات بنیادی را فراهم کنند. اگر مشارکت در انتخابات جاری نیز پایین بماند، بنیان مشروعیت پارلمان و دولت آینده بیش از پیش تضعیف خواهد شد.
در عرصه امنیتی، گروه‌های مسلح وابسته به تهران همچنان بازیگران اصلی صحنه سیاسی هستند. سازمان الحشد الشعبی که پس از جنگ با داعش و با کمک قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس، به بخشی از ساختار رسمی امنیتی کشور تبدیل شد، اکنون در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی نفوذ گسترده دارد.
یک پرسش محوری پس از انتخابات این است که آیا نخست وزیر آینده قادر خواهد بود قانون جدید حشد را که عملا آن را به نهادی مستقل شبیه وزارت دفاع دوم می‌کند، مهار کند یا نه. گرچه تلاش‌های یک سال گذشته شکست خورد، تصمیم و تلاش درباره خلع سلاح یا ادغام این گروه‌ها، نقطه سنجش اراده دولت آینده برای بازگرداندن حاکمیت ملی واقعی خواهد بود.
در کنار چالش‌های داخلی، عراق در مرکز تحولات منطقه‌ای نیز قرار گرفته است. پس از جنگ غزه و حملات اسرائیل به مواضع شبه‌نظامیان در لبنان و یمن تهدیدات جدی علیه استمرار فعالیت گروه‌های عراقی نزدیک به تهران برقرار است. بنابراین هر دولتی که پس از انتخابات شکل گیرد، ناگزیر است فعالیت خود را زیر سایه دائمی تهدیدات اسرائیل آغاز کند.
، طی دو سال گذشته کوشید با سیاستی محتاطانه نقش عراق را از میدان نبرد نیابتی تغییر دهد با این حال، اختلافات او با نیروهای پرنفوذ در «چارچوب هماهنگی» و عقب‌نشینی دولت از تصویب قانون حشد تحت فشار آمریکا، خشم تهران و گروه‌های مسلح نزدیک به آن را برانگیخت. ایران در هفته‌های منتهی به انتخابات با اعزام فرمانده نیروی قدس، اسماعیل قاآنی، به بغداد و همچنین سفر قاسم الاعرجی به تهران، کوشید شکاف‌های درونی احزاب شیعی را کنترل کند، اما غیبت سودانی در جلسات اخیر چارچوب هماهنگی و انتخاب نمایند‌ه‌ای از سوی دونالد ترامپ در امور عراق به با روابط شخصی نزدیک با سودانی وزنه را به نفع او فعلا تغییر داده است.
در سطح اقلیم کردستان نیز اختلافات دیرینه بر سر نفت، بودجه و مناطق مورد منازعه مانند کرکوک همچنان پابرجاست. تداوم حملات پهپادی علیه زیرساختهای انرژی اقلیم و اصرار بغداد بر معرفی نکردن عاملان، اعتماد متقابل را بیش از پیش کاهش داده است. علاوه بر این، فشارهای فزاینده تهران در قالب توافقهای امنیتی و نظامی علیه اقلیم کردستان، در صورت تشکیل دولتی با نفوذ گروه‌های وابسته به ایران، اقلیم را در تنگنای بیشتری قرار خواهد داد.
در نهایت، انتخابات ۲۰۲۵ عراق تنها رقابت میان فهرستها و ائتلاف‌های سیاسی نیست، بلکه نبردی است میان دو مسیر متضاد، بازتولید وابستگی به محورهای خارجی یا آغاز دشوار یک استقلال سیاسی واقعی.
صحنه سیاسی عراق نشان می‌دهد نخستوزیر آینده، فارغ از نام و گرایشهایش، ناگزیر است در برابر سه آزمون سرنوشت‌ساز قرار گیرد:
۱- مهار گروه‌های مسلح و بازگرداندن اقتدار دولت
۲- بازسازی اعتماد عمومی از طریق اصلاحات واقعی
۳- ایجاد تعادل پایدار در روابط با ایران، آمریکا و شرکای واشنگتن در منطقه
آینده عراق و تا حدی آینده توازن قدرت در خاورمیانه، به نتیجه همین انتخابات گره خورده است، انتخاباتی که در آن مردم عراق میان تداوم چرخه نفوذ و سهمگرایی یا گام نهادن در مسیر استقلال و حاکمیت واقعی یکی را انتخاب میکنند.
