بامداد جمعه ۲۳ خرداد، شاخص‌ترین فرماندهان نظامی جمهوری اسلامی در عملیات «طلوع شیران» ارتش اسرائیل در قلب پایتخت هدف قرار گرفتند. علاوه بر آنها دو تن از چهره‌های شاخص گرداننده برنامه اتمی و دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی نیز کشته شدند. آنها که بودند و چه کسانی جایگزینشان شدند؟
بعد از ظهر جمعه، ۲۳ خرداد، برت مک‌گرک، مدیرکل امور خاورمیانه در شورای امنیت ملی آمریکا در دولت جو بایدن، در پستی طعنه‌آمیز نوشت: «افرادی که قرار بود واکنش جمهوری اسلامی [به اسرائیل] را هماهنگ کنند، همگی کشته شده‌اند.» این توصیف کوتاهی است از آنچه بر سر راس هرم قدرت نظامی در بامداد جمعه فرود آمد.
تاکنون مرگ هفت تن از عالی‌رتبه‌ترین فرماندهان نظامی و گردانندگان برنامه هسته‌ای جمهوری‌اسلامی تایید شده است؛ حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، محمد باقری، رییس ستاد کل نیروهای مسلح، امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه، غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا(با قرارگاه اقتصادی خاتم‌الانبیا متفاوت است)، فریدون عباسی و محمدمهدی طهرانچی، هر دو از گردانندگان برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی و علی شمخانی، دبیر سابق شورای امنیت ملی و مشاور سیاسی علی خامنه‌ای.
این‌ها تنها تلفات حملات بامداد جمعه نیستند، گزارش شده تعداد بیشتری از فرماندهان در یک جلسه زیرزمینی هدف قرار گرفتند.
خامنه‌ای فرماندهان جدیدی را جایگزین کشته شده‌ها کرده است. این افراد و جایگزین‌های آنان چه کسانی بودند و اهمیت پست آنها در ساختار جمهور اسلامی چیست؟
فرمانده کل سپاه
نیروی نظامی اصلی جمهوری اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. فرمانده آن مانند سایر فرماندهان ارشد توسط شخص علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی تعیین می‌شود. اگرچه از نظر ساختاری، فرمانده کل سپاه باید زیر نظر ستاد کل نیروهای مسلح فعالیت کند، اما در عمل، در ساختار جمهوری اسلامی، فرد بالادستی فرمانده کل سپاه پاسداران، شخص رهبر جمهوری اسلامی است.
فرمانده کل سپاه، در برخی شوراهای عالی، از جمله مهم‌ترین آنها، شورای عالی امنیت ملی، با عنوان حقوقی عضویت دارد. اگرچه برخی فرماندهان ارشد نیروهای فرعی سپاه را شخص خامنه‌ای منصوب می‌کند، اما کنترل بر شاخه‌های سپاه شامل نیروی زمینی، هوافضا، دریایی، قدس، و بسیج تا حد زیادی بر عهده فرمانده کل است.
حسین سلامی، که در زمان مرگ ۶۴ سال داشت، متولد گلپایگان در اصفهان بود. اردیبهشت ۱۳۹۸ به این سمت گمارده شد و در زمان مرگ حدود شش سال از انتصابش گذشته بود. محسن رضایی، یحیی صفوی و محمدعلی عزیز جعفری، به ترتیب ۱۶، ۱۰ و ۱۲ سال در این سمت بودند.
در دوران فرماندهی سلامی در سپاه، وقایع متفاوتی در ایران و جهان رخ داد. در آبان ۱۳۹۸، حدود هفت ماه پس از انتصابش، آبان خونین ۹۸ رخ داد، کمی پس از آن در دی‌ماه ۱۳۹۸، قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران از سوی آمریکا هدف قرار گرفت؛ در همین زمان سپاه پاسداران به پایگاه آمریکا در عین الاسد حمله کرد، حمله‌ای که بعدها ترامپ فاش کرد با هماهنگی کامل آمریکا انجام شده تا تلفات و آسیبی به آمریکایی‌ها وارد نشود.
همان شب، با شلیک نیروی پدافند سپاه، هواپیمای مسافربری اوکراینی با ۱۷۶ سرنشین ساقط شد. از ۳۰ بهمن ۱۳۹۸، دنیاگیری کرونا در ایران به طور رسمی اعلام شد.
در جریان این دنیاگیری، سلامی در فروردین ۱۳۹۹، در یک ویدیوی تبلیغاتی دستگاهی شبیه به در قابلمه را در ستاد فرماندهی سپاه رونمایی و امتحان کرد که «مستعان ۱۱۰» نام‌گذاری شد و ادعا شد، توانایی «شناسایی ویروس کرونا» را دارد.
ویدیوی این صحنه تا مدتها از سوی شهروندان ایرانی به طنز دست به دست می‌شد. پس از هفتم اکتبر نیز سلامی در جریان تمام وقایع از جمله هدف قرار دادن چندین فرمانده سپاه پاسداران در کشورهای منطقه و عملیات موسوم به «وعده صادق ۱ و ۲» و مرگ ابراهیم رئیسی، فرمانده سپاه پاسداران بود. اتحادیه اروپا به دلیل سرکوب مردم ایران در اعتراضات آبان خونین ۹۸، سلامی را تحریم کرد.
محمد پاکپور، پس از مرگ سلامی، با حکم خامنه‌ای جایگزین او شد. پاکپور ۶۳ ساله متولد اراک است. او هم مانند سلامی از سوی اتحادیه اروپا به اتهام دست داشتن در سرکوب معترضان اعتراضات سال ۹۸ تحریم شده است.
پاکپور که تا پیش از حکم فرماندهی کل سپاه، فرمانده نیروی زمین سپاه بود، پیشتر فرمانده یگان تکاور صابرین بود. این یگان که به طور رسمی «یگان ضد تروریستی» نامیده می‌شود، مشابه تیپ ۶۵ نیروهای ویژه هوابرد در ارتش است.
رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی
اگرچه طبق قوانین نانوشته، قدرت فرمانده کل سپاه در بین فرماندهان نظامی بالاتر است، اما روی کاغذ در ساختار جمهوری اسلامی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به مراتب جایگاه مهمتری دارد.
سیاست‌گذاری دفاعی و تدوین استراتژی‌های کلان دفاعی کشور، هماهنگی و نظارت بر عملیات مشترک ارتش، سپاه، و نیروی انتظامی در شرایط جنگی یا بحرانی، مدیریت بحران‌های امنیتی و هدایت عملیات نظامی در برابر تهدیدات داخلی (مانند اعتراضات) یا خارجی، نظارت بر پروژه‌های استراتژیک نظیر توسعه برنامه‌های موشکی، سایبری، و هسته‌ای از جمله وظایف و اختیارات رئیس ستاد کل نیروهای مسلح طبق قوانین جمهوری اسلامی است. او هم از نظر حقوقی نظیر فرمانده سپاه، عضو شوراهای عالی نظیر شورای امنیت ملی است.
از زمانی که در خرداد ۱۳۶۷ این پست ایجاد شد و میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت به ریاست آن گمارده شد، این ستاد سه رئیس کل داشت.
پس از آغاز رهبری خامنه‌ای، حسن فیروزآبادی به این سمت منصوب شد، او تا سال ۱۳۹۵ در این سمت بود. پس از او محمد باقری به ریاست ستاد کل منصوب شد. باقری با نام اصلی محمدحسین افشردی، برادر حسن باقری، از فرماندهان بسیجی جنگ ایران عراق بود. او در زمان مرگ هم‌سن سلامی بود.
عبدالرحیم موسوی، کسی است که خامنه‌ای به عنوان جایگزین باقری در ستاد کل نیروهای مسلح منصوب کرد. میرحسین موسوی و فیروزآبادی، بدون سابقه نظامی عهده دار این سمت شده بودند و باقری از فرماندهان سپاه با سابقه فرماندهی و معاونت در قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا بود.
موسوی از ارتش آمده است. او ۶۶ ساله و متولد قم است. یکی از پسران موسوی عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. او پیشتر فرمانده ارتش، جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، جانشین فرمانده کل ارتش، رئیس ستاد کل ارتش جمهوری اسلامی بوده است.
او سال ۱۳۹۷، در یک برنامه تلویزیونی به نام «بدون تعارف» گفت بزرگترین آرمان و آرزویش که شب و روز به آن می‌اندیشد «نابودی اسرائیل» است. او همان سال در یک سخنرانی گفت «انشالله عمر رژیم صهیونیستی کمتر از ۲۵ سال است.»
فرمانده نیروی هوافضای سپاه
سپاه پاسداران سال ۱۳۸۸ با ادغام نیروی هوایی سپاه و بخش موشکی خود، نیروی هوافضای خود را تاسیس کرد. از زمان تاسیس تا بامداد جمعه که امیرعلی حاجی‌زاده در حمله اسرائیل هدف قرار بگیرد، او فرمانده این نیرو بود.
این نیرو نقش مهمی در توسعه برنامه موشکی و پس از آن پهپادی جمهوری اسلامی ایفا کرد. حاجی‌زاده از نظر سیاسی به محمدباقر قالیباف، رئیس فعلی مجلس شورای اسلامی نزدیک بود و از او در انتخابات مجلس شورای اسلامی و ریاست جمهوری به طور مستقیم و ضمنی حمایت کرد.
او در تمام این حمایت‌ها تاکید می‌کرد کسی که باعث شد برنامه موشکی سپاه «تا این حد گسترش پیدا کند، دکتر قالیباف است.» او قالیباف را بنیان‌گذار برنامه موشکی سپاه معرفی می‌کرد.
در جریان شلیک به هواپیمای اوکراینی، حاجی‌زاده پس از چند روز انکار شلیک پدافند سپاه به هواپیمای مسافربری، در تلویزیون ظاهر شد و مسئولیت آن را به عهده گرفت. با این‌حال هرگز از سوی دستگاه قضایی جمهوری اسلامی اتهامی به او از این بابت وارد نشد.
او به واسطه پستی که داشت، نقشی حیاتی در عملیات موسوم به «شهید سلیمانی»، در حمله به پایگاه آمریکا در عین الاسد عراق داشت. این حمله همزمان با شلیک به هواپیمای اوکراینی انجام شد.
همچنین در دو حمله جمهوری اسلامی به اسرائیل موسوم به «وعده صادق۱و۲» او نقشی کلیدی در حملات داشت. هنوز جانشینی برای او از سوی خامنه‌ای منصوب نشده است.
قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا
قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا که عموما با قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا اشتباه گرفته می‌شود عالی‌ترین نهاد عملیاتی نظامی جمهوری اسلامی و یکی از مراکز حیاتی در ساختار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی است.
این قرارگاه سال ۱۳۶۲ در خلال جنگ ایران و عراق برای جلوگیری از عدم هماهنگی و تداخل عملکرد نیروهای مسلح تشکیل شد. پس از جنگ نیز حوزه اختیارات و وظایف این مرکز توسعه پیدا کرد.
اکنون مدیریت رزمایش‌های نظامی بزرگ، مانند رزمایش «مدافعان آسمان ولایت» و «ذوالفقار ۱۴۰۱»، را طراحی و اجرا می‌کند. این قرارگاه که فرمانده آن در حملات بامداد جمعه کشته شد، قرار بود بر ارتقای قدرت بازدارندگی دفاعی و پاسخ به تهدیدات خارجی به خصوص اسرائیل تمرکز کند.
تا بامداد جمعه، غلامعلی رشید، ۷۲ ساله اهل دزفول فرمانده این قرارگاه بود. رشید پیش از این سمت سوابقی چون جانشین رئیس کل ستاد مشترک نیروهای مسلح و معاون دفاعی شورای عالی امنیت ملی را در کارنامه داشت. ۱۳ آبان ۱۳۹۸، پیش از وقوع آبان خونین آن سال، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده ۹ تن از نزدیکان خامنه‌ای را تحریم کرد، یکی از آن ۹ نفر، رشید بود.
خامنه‌ای پس از مرگ رشید، علی شادمانی را جایگزین او کرد. فرمانده تازه این قرارگاه، از نظر سوابق، در سطح رشید نیست و آخرین سمت او معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیا بوده است.
گردانندگان برنامه اتمی جمهوری اسلامی
دو تن از شاخص‌ترین گردانندگان برنامه اتمی جمهوری اسلامی که مرگ آنها در حملات بامداد جمعه تایید شده است فریدون عباسی دوانی و محمدمهدی طهرانچی هستند.
عباسی که در زمان مرگ ۶۶ ساله بود، در سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۹۸، در سپاه پاسداران خدمت می‌کرد و با درجه سرتیپی از این نیرو بازنشسته شد.
او در دور یازدهم مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه کازرون و کوه‌چنار در سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ حضور داشت. در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد، بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲، ریاست سازمان انرژی اتمی به او سپرده شد.
در قطعنامه ۱۷۴۷ شورای امنیت که سال ۱۳۸۶ صادر شد، او با عنوان «دانشمند ارشد وزارت دفاع و مرتبط با انستیتو فیزیک کاربردی» معرفی شد. عباسی از جمله نمایندگانی بود که در جریان پرونده دریافت رشوه و ماشین‌های شاسی‌بلند در سال ۱۴۰۲، نامش به میان آمد.
او سال ۱۳۸۹، از یک سو قصد که به اسرائیل نسبت داده شد جان به در برده بود. برخی منابع او را از چهره‌های کلیدی در برنامه نظامی‌سازی برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی به هدایت محسن فخری‌زاده دانستند.
طهرانچی در سال ۲۰۲۰ به همراه چهار نفر دیگر، از سوی ایالات متحده تحریم شد. طهرانچی به همکاری با پروژه «آماد» متهم است. این پروژه به گفته نهادهای اطلاعاتی آمریکا، از سال ۱۳۸۲ آغاز شده است.
یکی از چهره‌هایی که از ابتدا مظنون به هدایت این برنامه بود، محسن فخری‌زاده بود؛ نام فخری‌زاده نخستین‌بار پس از رسیدن یک لپ‌تاپ حاوی اطلاعات محرمانه جمهوری اسلامی به دست سرویس‌های اطلاعاتی غربی مطرح شد.
طهرانچی از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳ با جکم خامنه‌ای، به ریاست دانشگاه آزاد اسلامی منصوب شد. او برای مدتی هم رئیس دانشگاه «بهشتی» بود. او عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی هم بود و از مدافعان «سبک زندگی اسلامی» به‌شمار می‌رفت.
در برخی منابع، نام ۱۰ فرد دیگر به عنوان گردانندگان برنامه‌اتمی جمهوری اسلامی که در حمله جمعه جان باختند ذکر شده است. نام دو نفر این فهرست شامل اکبر مطلبی‌زاده و امیرحسین فقهی به عنوان جان باخته در این حملات آمده است، اما ارتباطات آنان با برنامه اتمی جمهوری اسلامی، هنوز از سوی منابع معتبر تایید نشده است.
