حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)؛ از مبارزه مسلحانه تا کنفدرالیسم دموکراتیک
حزب کارگران کردستان (به کردی Partiya Karkerên Kurdistanê، یا به اختصار پ‌ک‌ک) یک سازمان ملی‌گرای مسلح کرد بود که از زمان تاسیس خود در سال ۱۹۷۸ نقشی محوری در مبارزه کردها برای خودمختاری ایفا کرد.
این گروه عمدتا در ترکیه، عراق، سوریه و تا حدی ایران فعالیت می‌کرد و هم یک گروه سیاسی و هم یک گروه مسلح به شمار می‌رفت.
ترکیه، ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و چند کشور دیگر، پ‌ک‌ک را یک سازمان تروریستی می‌دانستند.
تاریخچه، ایدئولوژی و روابط پ‌ک‌ک با دیگر گروه‌های کرد، به‌ویژه حزب حیات آزاد کردستان (پژاک) در ایران، نمایانگر پیچیدگی آرمان‌های کردها در جغرافیایی فراملی است.
این مقاله، منشا پ‌ک‌ک، افکار اصلی، تحولات کلیدی و پیوندهای آن با پژاک و دیگر گروه‌های کرد ایرانی را بررسی می‌کند.
منشا و تاسیس پ‌ک‌ک
پ‌ک‌ک به‌طور رسمی در ۲۷ تا ۲۸ نوامبر ۱۹۷۸ از سوی گروهی از دانشجویان کرد در آنکارا تاسیس شد.
رهبری این گروه را عبدالله اوجالان (که اغلب با نام مستعار «آپو» شناخته می‌شود) بر عهده داشت؛ کسی که با وجود حبس از سال ۱۹۹۹ تاکنون، همچنان رهبر ایدئولوژیک این گروه محسوب می‌شود.
پ‌ک‌ک در دوران آشوب‌های اجتماعی و سیاسی ترکیه شکل گرفت و بر پایه ایدئولوژی مارکسیستی ـ لنینیستی بنیان نهاده شد.
هدف اولیه این گروه، تاسیس یک دولت مستقل کردی در جنوب شرقی ترکیه بود؛ منطقه‌ای با جمعیت قابل توجه کرد که بخشی از سرزمین بزرگ‌تری است که کردها در آن ساکن‌اند، شامل ترکیه، عراق، ایران و سوریه.
در ترکیه، کردها طی دهه‌ها با سرکوب فرهنگی و سیاست‌های همگون‌سازی مواجه بودند و زبان و هویت کردی برای سال‌ها ممنوع بود.
پ‌ک‌ک خود را از دیگر گروه‌های کرد با رویکرد رادیکال و ترکیب اجتماعی متفاوت متمایز کرد؛ اعضای آن عمدتا از طبقات فرودست بودند، نه از نخبگان.
در فعالیت‌های آغازین خود، این گروه به اهداف دولتی ترکیه و گروه‌های کرد رقیب که آن‌ها را همکار دولت می‌دانست، حمله می‌کرد.
در سال ۱۹۷۹، اوجالان برای فرار از سرکوب دولت ترکیه به سوریه گریخت و در آنجا با گروه‌های مسلح فلسطینی ارتباط برقرار کرد و اردوگاه‌هایی در دره بقاع لبنان و سوریه تاسیس کرد.
کودتای نظامی سال ۱۹۸۰ در ترکیه، پ‌ک‌ک را رادیکال‌تر کرد و اعضای آن را به کشورهای دیگر پراکند، در حالی که این گروه آماده جنگ مسلحانه می‌شد.
افکار اصلی و ایدئولوژی
ایدئولوژی پ‌ک‌ک طی نزدیک به پنج دهه به شکل چشمگیری تغییر کرد. این تغییرات بازتابی از تحولات درونی و فشارهای خارجی بودند.
مارکسیسم ـ لنینیسم و جدایی‌طلبی اولیه (۱۹۷۸ - اواخر دهه ۱۹۹۰)
در آغاز، پ‌ک‌ک با تکیه بر ایدئولوژی مارکسیستی ـ لنینیستی خواهان ایجاد یک کشور مستقل کرد از راه مبارزه انقلابی مسلحانه بود.
این گروه، دولت ترکیه را به‌عنوان استعمارگری که کردها را سرکوب می‌کند، توصیف می‌کرد و تلاش داشت دهقانان و کارگران کرد را علیه دولت و رهبران فئودال کرد بسیج کند.
این دوره با تاکتیک‌های خشونت‌آمیز، از جمله حمله به نظامیان ترکیه، غیرنظامیان و کردهای رقیب همراه بود و هم‌زمان، تبلیغاتی برای جلب حمایت مردم کرد در ترکیه انجام می‌شد.
گذار به خودمختاری و کنفدرالیسم دموکراتیک (از ۲۰۰۰ تاکنون)
پس از دستگیری اوجالان در سال ۱۹۹۹، پ‌ک‌ک در اهداف خود بازنگری کرد. اوجالان، تحت تاثیر اندیشمندانی مانند موری بوکچین، مفهوم «کنفدرالیسم دموکراتیک» را توسعه داد؛ مدلی که الگوی دولت-ملت را رد می‌کرد و بر اداره خودگردان و مردمی، با تمرکز بر عدالت جنسیتی، محیط زیست‌گرایی و همکاری چندقومیتی تاکید داشت.
در این چارچوب، پ‌ک‌ک دیگر به‌دنبال جدایی کامل نبود، بلکه خواستار خودمختاری فرهنگی و سیاسی بیشتر برای کردها در چارچوب دولت ترکیه بود.
هویت فرهنگی و اجتماعی
پ‌ک‌ک به‌طور فزاینده‌ای بر ترویج زبان، فرهنگ و هویت کردی متمرکز بود. این گروه از آموزش به زبان کردی، رسانه‌هایی مانند تلویزیون روژ تی‌وی و حتی اصلاحات دینی مانند برگزاری نماز جمعه به زبان کردی حمایت کرد.
رهبری پ‌ک‌ک سکولار بود و در گذشته از اسلام انتقاد می‌کرد، اما نوشته‌های متاخر اوجالان، جنبه‌های انقلابی اسلام و دین زرتشتی را به‌عنوان بخشی از میراث کردها می‌ستایید.
برابری جنسیتی و فمینیسم
یکی از ویژگی‌های برجسته ایدئولوژی پ‌ک‌ک تاکید آن بر آزادی زنان بود. این گروه به‌طور فعال زنان را جذب می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها بخش بزرگی از نیروهای رزمی پ‌ک‌ک را تشکیل می‌دادند.
پ‌ک‌ک فمینیسم رادیکال را یکی از اصول محوری خود می‌دانست؛ موضوعی که در گروه‌های وابسته‌ای چون پژاک نیز دیده می‌شود، جایی‌که حدود نیمی از اعضای مسلح آن را زنان تشکیل می‌دهند.
تغییرات ایدئولوژیک پ‌ک‌ک، واکنشی عمل‌گرایانه به واقعیت‌های سیاسی بود: از جمله زندانی بودن رهبر آن، فشارهای بین‌المللی و نیاز به جذب مخاطبان وسیع‌تر. با این حال، استفاده مداوم از خشونت، همچنان باعث جنجال‌برانگیز بودن این گروه می‌شد.
تحولات کلیدی در تاریخ پ‌ک‌ک
تاریخچه پ‌ک‌ک با چرخه‌هایی از خشونت، آتش‌بس و مذاکره همراه بود و تاثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی گسترده‌ای داشت.
شورش اول (۱۹۸۴–۱۹۹۹)
پ‌ک‌ک در ۱۵ اوت ۱۹۸۴، مبارزه مسلحانه علیه دولت ترکیه را آغاز کرد و اهداف نظامی و دولتی را هدف قرار داد. در این دوره، جنگ چریکی در جنوب شرقی ترکیه شدت یافت و پ‌ک‌ک از پایگاه‌هایی در شمال عراق و سوریه استفاده می‌کرد.
این درگیری به کشته شدن بیش از ۴۰ هزار نفر، عمدتا غیرنظامیان کرد، و تخریب گسترده منجر شد.
دستگیری اوجالان در کنیا در سال ۱۹۹۹ ضربه‌ای بزرگ به پ‌ک‌ک وارد کرد و باعث کاهش موقتی فعالیت‌های این گروه شد.
بازسازی پس از اوجالان (بعد از ۲۰۰۰)
پس از دستگیری اوجالان، پ‌ک‌ک بازسازی شد و در سال ۲۰۰۷، «اتحادیه جوامع کردستان» (KCK) را به‌عنوان ساختاری فراگیر برای هماهنگی بین گروه‌های کردی در ترکیه، عراق، ایران و سوریه تاسیس کرد.
این ساختار، گروه‌هایی چون پژاک و حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (PYD) را در برمی‌گرفت. در سال ۲۰۰۴، پ‌ک‌ک بار دیگر حملات چریکی علیه نیروهای ترکیه‌ای را از سر گرفت.
فرآیند صلح و شکست آن (۲۰۱۳–۲۰۱۵)
در سال ۲۰۱۳، پ‌ک‌ک آتش‌بس اعلام کرد و نیروهایش را به کردستان عراق عقب نشاند تا مسیر مذاکرات صلح با ترکیه را هموار کند.
این گفت‌وگوها در ژوئیه ۲۰۱۵ و در پی افزایش تنش‌های منطقه‌ای، از جمله نگرانی ترکیه نسبت به نفوذ PYD در سوریه، شکست خورد.
پس از آن، خشونت‌ها از سر گرفته شد و شاهد حملات پ‌ک‌ک در جنوب‌شرق ترکیه و بمباران پایگاه‌های آن از سوی ارتش ترکیه در شمال عراق بودیم.
تحولات اخیر (۲۰۱۵–۲۰۲۵)
از سال ۲۰۱۵، نبردها بیشتر به مناطق روستایی و کوه‌های قندیل در شمال عراق منتقل شدند و ترکیه عملیات نظامی گسترده‌ای علیه پایگاه‌های پ‌ک‌ک انجام داد.
در مارس ۲۰۲۵، پ‌ک‌ک پس از فراخوان اوجالان برای خلع سلاح و انحلال گروه، آتش‌بس اعلام کرد که امیدها به ازسرگیری مذاکرات را افزایش داد.
با این حال، تنش‌ها به‌دلیل حملات ترکیه به PYD/YPG در سوریه ادامه پیدا کرد. ترکیه این گروه‌ها را شاخه‌ای از پ‌ک‌ک می‌داند. حمایت احتمالی کشورهای ایران، سوریه و روسیه از پ‌ک‌ک همچنان محل مناقشه است.
پ‌ک‌ک به‌خاطر هدف قرار دادن غیرنظامیان، استفاده از کودکان در جنگ و بمب‌گذاری در مناطق شهری مورد انتقاد بود.
هم‌زمان، ترکیه نیز به نقض حقوق بشر، تخریب روستاها و قتل‌های فراقضایی متهم می‌شد. هر دو طرف در ارتکاب جنایات گسترده نقش داشتند.
روابط با پژاک و دیگر گروه‌های کرد ایرانی
روابط پ‌ک‌ک با گروه‌های کرد ایرانی، به‌ویژه پژاک، به‌دلیل ایدئولوژی مشترک، رهبری واحد و پایگاه‌های عملیاتی مشترک بسیار نزدیک و درهم‌تنیده بوده است.
جمعیت کرد ایران عمدتا در استان‌هایی چون کردستان و کرمانشاه متمرکز است و به‌دلیل سرکوب فرهنگی و سیاسی، تمایل به مقاومت مسلحانه دارند.
پژاک (حزب حیات آزاد کردستان)
پژاک که در سال ۲۰۰۴ تاسیس شد، شاخه ایرانی پ‌ک‌ک محسوب می‌شود. این گروه تحت ساختار KCK فعالیت می‌کند و خواهان خودمختاری کردهای ایران در قالب یک جمهوری دموکراتیک فدرال است.
ایدئولوژی آن بر مبنای کنفدرالیسم دموکراتیک اوجالان است. پژاک عمدتا از اعضای ایرانی سابق پ‌ک‌ک تشکیل شده و با الگو گرفتن از آن، اصول فمینیستی را نیز پذیرفته است.
حدود نیمی از نیروهای مسلح پژاک را زنان تشکیل می‌دهند. پایگاه‌های آن در کنار پ‌ک‌ک در کوه‌های قندیل قرار دارند و از نظر لجستیکی، آموزشی و رهبری، کاملا به پ‌ک‌ک وابسته است.
درگیری ایران و پژاک از سال ۲۰۰۴ آغاز شد و در سال ۲۰۱۱ به اوج رسید. در سپتامبر همان سال، پس از درگیری‌های شدید، پژاک آتش‌بس اعلام کرد و نیروهایش را به عراق عقب نشاند تا در عملیات پ‌ک‌ک علیه ترکیه مشارکت کنند.
با این حال، درگیری‌های پراکنده در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۶ نیز گزارش شد. پس از اعتراضات ۱۴۰۱ و قتل حکومتی مهسا (ژینا) امینی، سرکوب بیشتر کردها باعث افزایش جذب نیرو برای پژاک شد؛ هرچند همکاری اطلاعاتی ایران و ترکیه، توان پژاک را کاهش داده است.
ایالات متحده در سال ۲۰۰۹، پژاک را به‌دلیل ارتباط با پ‌ک‌ک در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد. عبدالرحمن حاجی احمدی، رهبر پیشین پژاک، آمریکا را به همکاری اطلاعاتی با ایران و ترکیه علیه پژاک متهم کرده است.
دیگر گروه‌های کرد ایرانی
ایران میزبان چندین گروه اپوزیسیون کرد دیگر است که بسیاری از آن‌ها در کردستان عراق مستقرند، زیرا در داخل ایران تحت سرکوب قرار گرفته‌اند. از جمله این گروه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
حزب دموکرات کردستان ایران (PDKI): گروهی ملی‌گرا که خواهان خودمختاری از راه گفت‌وگوی مسالمت‌آمیز یا مبارزه مسلحانه است.
این حزب در سال ۲۰۱۶ برای مدتی حملاتی را انجام داد، ولی به‌سرعت عقب نشست. این گروه مستقل از پ‌ک‌ک عمل می‌کند و رویکردهایی را که خشونت‌آمیز می‌داند، نقد کرده است.
کومله: گروهی چپ‌گرا با شاخه‌های مختلف از جمله «حزب کومله کردستان ایران» و شاخه کردستان «حزب کمونیست ایران». این گروه با نیروهای ایرانی درگیر شده، اما از پ‌ک‌ک و پژاک تمایز دارد.
حزب آزادی کردستان (PAK): گروهی مسلح با پایگاه در کردستان عراق که هدف حملات ایران قرار گرفته، ولی وابستگی کمتری به پ‌ک‌ک دارد.
برخلاف پژاک که ساختار و ایدئولوژی‌اش با پ‌ک‌ک هم‌پوشان است، این گروه‌ها اهداف مستقل خود را دنبال می‌کنند و گاه با پ‌ک‌ک بر سر نفوذ رقابت دارند.
تسلط پ‌ک‌ک بر کوه‌های قندیل باعث ایجاد تنش‌هایی شده و پژاک احزاب کردی عراق مانند حزب دموکرات کردستان (KDP) و اتحادیه میهنی کردستان (PUK) را به همکاری با ترکیه و ایران متهم کرده است.
موضع ایران و روابط با پ‌ک‌ک و پژاک
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای میزبان جمعیت قابل‌توجه کرد در مناطق غربی خود (عمدتا در استان‌های کردستان، کرمانشاه، و آذربایجان غربی)، با هرگونه حرکت استقلال‌طلبانه یا خودمختاری‌خواهی کردها به‌شدت مخالف است و گروه‌های مسلح کرد، از جمله حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) و حزب حیات آزاد کردستان (پژاک) را تهدیدات جدی امنیتی تلقی می‌کند.
این موضع ریشه در نگرانی‌های ایران از جدایی‌طلبی، حفظ تمامیت ارضی، و جلوگیری از نفوذ خارجی، به‌ویژه از سوی ایالات متحده و اسرائیل، دارد که گاه به حمایت از گروه‌های کرد متهم شده‌اند.
روابط پیچیده ایران با پ‌ک‌ک و پژاک ترکیبی از تقابل نظامی، همکاری‌های تاکتیکی گاه‌به‌گاه و فشارهای دیپلماتیک منطقه‌ای است که در ادامه بررسی می‌شود.
ایران، مانند ترکیه، پ‌ک‌ک را یک سازمان تروریستی می‌دانست و فعالیت‌های آن را در مرزهای خود تحمل نمی‌کرد.
این موضع درباره پژاک، شاخه ایرانی پ‌ک‌ک، حتی شدیدتر است، زیرا پژاک مستقیما نیروهای ایرانی را در داخل خاک ایران هدف قرار داده است.
از دید تهران، فعالیت‌های این گروه‌ها نه‌تنها امنیت ملی را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند به تحریک ناآرامی‌های قومی در میان کردهای ایران منجر شود، به‌ویژه در دوره‌های بحران داخلی مانند اعتراضات سراسری سال ۱۴۰۱ که مناطق کردنشین نقش پررنگی در آن داشتند.
از اواخر دهه ۲۰۰۰، ایران حملات نظامی متعددی علیه پایگاه‌های پ‌ک‌ک و پژاک در منطقه کوهستانی قندیل در شمال عراق انجام داد. این حملات از سال ۲۰۱۸ شدت گرفت و شامل استفاده از موشک‌های بالستیک و پهپادهای تهاجمی بود.
به‌عنوان مثال، در سپتامبر ۲۰۱۸، ایران به مقر حزب دموکرات کردستان ایران (PDKI) در کوی‌سنجق عراق حمله موشکی انجام داد که به‌طور غیرمستقیم پیامی به سایر گروه‌های کرد، از جمله پ‌ک‌ک و پژاک، بود.
پس از اعتراضات ۱۴۰۱ که کردها در آن شعار «زن، زندگی، آزادی» را به نمادی ملی تبدیل کردند، ایران حملات خود را به پایگاه‌های کرد در عراق افزایش داد و آن‌ها را به تحریک ناآرامی متهم کرد.
حمایت تاکتیکی و تناقضات
با وجود خصومت کلی، گزارش‌هایی از حمایت تاکتیکی ایران از پ‌ک‌ک در مقاطع خاص علیه ترکیه وجود دارد، به‌ویژه در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، زمانی که روابط تهران و آنکارا پرتنش بود.
این حمایت که اغلب غیررسمی و محدود به اجازه عبور یا ارائه تسلیحات سبک بود، به‌عنوان ابزاری برای تضعیف ترکیه، رقیب منطقه‌ای ایران، استفاده می‌شد.
با این حال، این همکاری‌ها هرگز به یک اتحاد استراتژیک تبدیل نشد، زیرا ایران همواره نگران پیامدهای تقویت گروه‌های کرد مسلح برای امنیت داخلی خود بوده است.
از سوی دیگر، پژاک به‌عنوان شاخه‌ای از پ‌ک‌ک که مستقیما علیه ایران فعالیت می‌کند، هیچ‌گاه از چنین حمایت‌هایی برخوردار نبوده است.
از زمان تاسیس در سال ۲۰۰۴، پژاک حملات متعددی علیه نیروهای نظامی ایران، به‌ویژه در مناطق مرزی کردستان و آذربایجان غربی، انجام داده است. ایران نیز در پاسخ، عملیات نظامی گسترده‌ای علیه پژاک در داخل و خارج مرزها اجرا کرده است.
در سال ۲۰۱۱، درگیری‌های سنگین در منطقه مرزی منجر به کشته شدن ده‌ها نفر از هر دو طرف شد و در نهایت به آتش‌بسی شکننده انجامید که پژاک را وادار به عقب‌نشینی به پایگاه‌های قندیل کرد.
با این حال، درگیری‌های پراکنده در سال‌های بعد، از جمله در ۲۰۱۳ و ۲۰۱۶، ادامه یافت.
توافق امنیتی ایران و عراق
یکی از تحولات کلیدی در فشار بر پ‌ک‌ک و پژاک، توافق امنیتی مرزی ایران و عراق در مارس ۲۰۲۳ است که هدف آن خلع سلاح و محدود کردن فعالیت گروه‌های مسلح کرد مستقر در اقلیم کردستان عراق بود.
این توافق که پس از مذاکرات طولانی بین تهران و بغداد امضا شد، ایران را ملزم کرد که حملات نظامی به خاک عراق را کاهش دهد و در مقابل، عراق متعهد شد گروه‌های کرد مخالف ایران، از جمله پژاک، PDKI، و کومله را خلع سلاح و پایگاه‌های آن‌ها را از مرز دور کند.
این توافق به‌طور خاص به پایگاه‌های قندیل که محل استقرار پ‌ک‌ک و پژاک است، اشاره دارد و فشار بر این گروه‌ها را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده است.
اجرای این توافق، همراه با همکاری اطلاعاتی ایران و ترکیه، توانایی عملیاتی پژاک را تضعیف کرده است. به‌عنوان مثال، حملات پهپادی مشترک ایران و ترکیه به قندیل در سال‌های اخیر، هماهنگی فزاینده این دو کشور علیه گروه‌های کرد را نشان می‌دهد.
این همکاری‌ها که تا حدی نتیجه نگرانی‌های مشترک از نفوذ کردها در منطقه است، برای پژاک و پ‌ک‌ک چالش‌های جدیدی ایجاد کرده است.
تاثیرات داخلی و منطقه‌ای
افزایش سرکوب کردها در ایران پس از اعتراضات ۱۴۰۱، از جمله اعدام فعالان کرد و محدودیت‌های فرهنگی، به تقویت پایگاه اجتماعی گروه‌هایی مانند پژاک کمک کرد.
با این حال، حملات نظامی ایران و محدودیت‌های ناشی از توافق امنیتی ۲۰۲۳، توانایی این گروه‌ها برای عملیات در داخل ایران را کاهش داد.
در سطح منطقه‌ای، ایران با استفاده از دیپلماسی و عملیات نظامی تلاش کرد تا نفوذ پ‌ک‌ک و پژاک را محدود کند، در حالی که همکاری با ترکیه و عراق نشان‌دهنده همگرایی استراتژیک علیه تهدیدات کردی بود.
موضع ایران در قبال پ‌ک‌ک و پژاک ترکیبی از تقابل نظامی، فشار دیپلماتیک و همکاری‌های منطقه‌ای برای خنثی کردن تهدیدات کردی بوده است.
در حالی که حمایت‌های تاکتیکی گذشته از پ‌ک‌ک علیه ترکیه گزارش شده، حملات اخیر ایران به پایگاه‌های قندیل و توافق امنیتی با عراق، رویکرد سخت‌گیرانه تهران را نشان می‌دهد.
روابط نزدیک پ‌ک‌ک و پژاک که در ایدئولوژی و عملیات مشترک ریشه دارد، آن‌ها را به هدف اصلی ایران تبدیل کرده، در حالی که دیگر گروه‌های کرد ایرانی با حفظ استقلال، مسیرهای متفاوتی را دنبال می‌کنند.
این پویایی پیچیده، چالش‌های پیش روی جنبش کردها در ایران را برجسته می‌کند.