دبیر ارشد خبر در ایران‌اینترنشنال
جنگ ۱۲ روزه، تبدیل به صف‌کشی نیروهای اپوزیسیون جمهوری اسلامی در تایید یا مخالفت با جنگ شد. شاهزاده رضا پهلوی از شاخص‌ترین چهره‌هایی بود که این جنگ را نه جنگ مردم که جنگ جمهوری اسلامی خواند و در دوران جنگ برای بازگشت به ایران و به‌عهده‌گرفتن دولت گذار ابراز آمادگی کرد.
آیا می‌شود جامعه‌ای ساخت که بدون دشمن تعریف شود؟
در طول تاریخ، حکومت‌هایی بوده‌اند که بدون دشمن نمی‌توانستند خود را تعریف کنند. آن‌ها برای آنکه مشروعیتشان را حفظ کنند، نیاز داشتند تا همیشه انگشت اتهام را به سوی کسی یا چیزی بیرون از خود نشانه بروند. این دشمن گاه واقعی بود، گاه خیالی. گاهی هم آن‌قدر به دروغ تکرار می‌شد که خود حکومت هم باورش می‌کرد.
دشمنی که شاید اصلا وجود نداشته باشد
در رمان ۱۹۸۴ جورج اورول، حکومتی تمامیت‌خواه، چهره‌ای ناشناس را به‌عنوان دشمن شماره یک ملت معرفی می‌کند. هیچ‌کس او را از نزدیک ندیده، کسی مطمئن نیست واقعا وجود دارد یا نه، اما تصویرش هر روز در صفحه‌های بزرگ نمایش داده می‌شود. مردم موظف‌اند به او ناسزا بگویند، از او نفرت داشته باشند و تمام مشکلات کشور را به پای او بنویسند.
این دشمن فرضی، حضور فیزیکی ندارد اما حضور روانی‌اش همه‌جا حس می‌شود. کافی‌ست مردم او را باور کنند؛ کافی‌ست بترسند. در سایه همین ترس، حکومت آزادی‌ها را محدود می‌کند، معترضان را می‌گیرد، رسانه‌ها را می‌بندد و هر گونه نقدی را خیانت جلوه می‌دهد. چون در زمان بحران، کسی سؤال نمی‌پرسد. در سایه تهدید، حکومت همیشه «حق» است.
این فقط یک قصه نیست. تاریخ بارها نشان داده که چطور قدرت می‌تواند دشمن بسازد؛ از هیچ.
آلمان نازی؛ دشمن‌سازی به‌مثابه هویت سیاسی
یکی از آشکارترین نمونه‌های دشمن‌سازی را می‌توان در آلمان دهه ۱۹۳۰ دید.
بعد از شکست در جنگ جهانی اول، آلمان به خاک سیاه نشست. فقر، تحقیر، بیکاری و ناامیدی همه‌جا را فراگرفته بود. مردم به دنبال نجات‌دهنده می‌گشتند. حزب نازی، به رهبری آدولف هیتلر، وارد شد و همه مشکلات را به یک دشمن خاص نسبت داد: یهودیان.
در برنامه حزب نازی نوشته شده بود فقط کسانی که خون آلمانی دارند، حق شهروندی دارند. یهودیان، «غیرآلمانی» معرفی شدند؛ «بی‌ریشه، خطرناک، نفوذی و عامل فساد».
اما دشمنی نازی‌ها به یهودیان محدود نماند و کم‌کم فهرست دشمنان گسترده‌تر شد: کولی‌ها، همجنس‌گرایان، بیماران روانی، دگرباشان، کمونیست‌ها و حتی افرادی که فقط «متفاوت» بودند.
جوزف گوبلز، وزیر تبلیغات نازی‌ها، جمله‌ای دارد که به‌خوبی فلسفه دشمن‌سازی را توضیح می‌دهد: «ما نه به دوست، بلکه به دشمن نیاز داریم.»
از نگاه او، وقتی حکومت از تامین معیشت، رفاه، امنیت، یا حتی نان شب مردم ناتوان باشد، باید ذهن آن‌ها را به‌جای واقعیت، درگیر ترس کند. دشمنی بسازد که همیشه تهدید کند و مردم را همیشه در موقعیت «دفاع» نگه دارد.
در چنین شرایطی، مردم نه‌تنها خشم خود را متوجه حکومت نمی‌کنند، بلکه خودشان خواهان سرکوب و جنگ می‌شوند. این یعنی نقطه اوج قدرت تبلیغات.
جمهوری اسلامی؛ حکومتی که با دشمن زنده است
در ایران، جمهوری اسلامی از همان ابتدا، دشمن‌سازی را به یکی از ستون‌های اصلی بقای خود تبدیل کرد.
کافی‌ست به شعارهای رسمی، سخنرانی‌های حکومتی و حتی اخبار صداوسیما نگاه کنیم: همیشه دشمنی هست که توطئه کرده، خرابکاری کرده، نفوذ کرده، یا برنامه‌ریزی کرده برای حمله، برای اغتشاش، برای فریب جوانان.
در این حکومت، اگر دشمنی وجود نداشته باشد، باید ساخته شود، چون اگر دشمنی نباشد، دیگر چه کسی باید پاسخگوی گرانی، سرکوب، سانسور، فساد، تبعیض و بی‌عدالتی باشد؟
در طی این سال‌ها، فهرست دشمنان داخلی و خارجی روزبه‌روز گسترش یافته است:
از آمریکا و اسرائیل تا اتحادیه اروپا و سازمان ملل، از بهائیان و دراویش تا زنان معترض، روزنامه‌نگاران، کارگران، معلمان، سلبریتی‌ها و حتی نوجوانانی که در خیابان شعار می‌دهند.
در این فهرست، دشمنان می‌آیند و می‌روند ولی سیاست تغییری نمی‌کند: دیروز دشمن، لیبرال‌ها و چپ‌ها بودند. امروز، دخترکی‌ست که روسری‌اش را در باد رها کرده یا حتی از جنگ بیزار است.
چپ‌ها و بهائیان؛ دو قربانی ماندگار سیاست دشمن‌سازی
چپ‌ها از نخستین گروه‌هایی بودند که قربانی سیاست حذف جمهوری اسلامی شدند. سازمان‌هایی که در انقلاب نقش داشتند، از فداییان تا مجاهدین، از حزب توده تا شوراهای کارگری، خیلی زود برای جمهوری اسلامی به «ضدانقلاب»، «وابسته به بیگانه» و «ضد دین» تبدیل شدند.
هزاران نفرشان بازداشت و شکنجه شدند و صدها نفرشان اعدام شدند؛ به‌ویژه در تابستان ۶۷ که فاجعه‌ای تاریخی رخ داد.
اما موضوع فقط سرکوب فیزیکی نبود. جمهوری اسلامی تلاش کرد تا حافظه تاریخی چپ‌ها را پاک کند. حتی امروز، در فضای اپوزیسیون، گاه همین نگاه امنیتی تکرار می‌شود. چپ‌ها هنوز متهم‌اند؛ به نفوذ، به سازش، یا به ساده‌لوحی.
بهائیان نیز از همان روزهای اول، هدف حذف کامل قرار گرفتند. نامشان در رسانه‌ها با عبارت «فرقه ضاله» گره خورد. از تحصیل در دانشگاه محروم شدند، از کار در اداره‌ها اخراج شدند، خانه‌ها و عبادتگاه‌هایشان تخریب شد و حتی قبرهایشان هم از حمله در امان نماند.
سیاست جمهوری اسلامی درباره بهائیان، تنها سرکوب نیست. پروژه‌ای‌ست برای ناپدیدسازی اجتماعی. هدف این است که مردم حتی یادشان نباشد بهائی‌ای هم روزی در همسایگی‌شان زندگی می‌کرده است.
وقتی ما هم دشمن می‌سازیم
سیاست دشمن‌سازی تنها مختص حکومت‌ها نیست و گاهی این ذهنیت به جامعه هم سرایت می‌کند. در میان بسیاری از گروه‌های اپوزیسیون، رسانه‌ها و حتی کاربران شبکه‌های اجتماعی، دشمن‌سازی به ابزاری برای حذف مخالف تبدیل شده است.
کافی‌ست کسی نظر متفاوتی بدهد؛ فورا می‌شود «جاسوس»، «نفوذی»، «عامل رژیم» یا «خائن».
ما هم گاه همان کاری را می‌کنیم که از آن متنفر بودیم.
اگر بخواهیم دموکراسی بسازیم، اگر بخواهیم فضای گفت‌وگو شکل بگیرد، باید از این نگاه عبور کنیم چون هیچ جامعه‌ای روی پایه توهم و دشمنی نمی‌ایستد و وضعیت امروز ایران و چند پاره شدن جامعه، نتیجه همین دشمن‌سازی‌های پیاپی است.
قدرت، وقتی پاسخ‌گو نیست، دشمن می‌سازد. این داستان تکراری تاریخ است. از آلمان نازی تا ایران امروز. از چهره‌ای خیالی در رمان‌ها تا آدم‌هایی واقعی که هر روز حذف می‌شوند. اما ما هم در این داستان نقش داریم. وقتی سکوت می‌کنیم، وقتی تهمت می‌زنیم، وقتی تفاوت را تحمل نمی‌کنیم، به همان چرخه دشمن‌سازی کمک می‌کنیم.
در جوامع توسعه‌یافته، تفاوت‌ها بخشی طبیعی از زندگی اجتماعی‌اند. مردم می‌توانند با هم اختلاف نظر داشته باشند، بدون آن که دیگری را تهدید یا خائن ببینند. در چنین فضاهایی، «دشمن» جایگاهی ندارد، چون قانون، رسانه آزاد و آموزش عمومی به مردم یاد داده‌اند که اختلاف، نه مایه ترس که نشانه پویایی است.
امروز که آتش‌بس بین اسرائیل و جمهوری اسلامی برقرار است، گروهی از نزدیکان شاهزاده، نزدیکی او به اسرائیل را ادامه راه پدرش می‌خوانند. ارتباطی که دوستی نزدیک ایران شاهنشاهی و اسرائیل خوانده می‌شود. اما آیا واقعا شاه، دوست اسرائیل بود؟
دکترین پیرامون
نخستین پایه‌های روابط دیپلماتیک ایران و اسرائیل پس از جنگ استقلال اسرائیل گذاشته شد. وقتی‌که اسرائیل با تمام همسایگان خود در جنگ بود و داوید بن گوریون نخست‌وزیر اسرائیل دکترین پیرامون را معرفی کرد.
بر پایه‌ی این سیاست اسرائیل می‌کوشید با همسایگان همسایگانش وارد رابطه شود. ایران، ترکیه و اتیوپی در صدر فهرست او بودند.
اواخر سال ۱۹۴۹ محمدرضاشاه برای نخستین‌بار به آمریکا سفر کرد و با هری ترومن در کاخ سفید دیدار کرد. وقتی محمدرضاشاه از آمریکا بازگشت، بحث به‌رسمیت شناختن اسرائیل جدی شد.
اسرائیل که به مواد خام مانند نفت نیاز داشت وعده داده بود به یاری اقتصاد ورشکسته ایران بیاید. حتی شایعه شده بود که مبالغ چشمگیری پول میان اشخاص بانفوذ تقسیم شده است. در بی‌خبری کامل، دولت بدون سروصدا اسرائیل را به صورت دوفاکتو به‌رسمیت شناخت. چند هفته بعد رضا صفی‌نیا به‌عنوان نماینده ویژه ایران به اسرائیل رفت و دفتر نمایندگی ایران در اورشلیم افتتاح شد.
نفت و ساواک
به‌قدرت رسیدن جمال عبدالناصر در مصر، موج ناسیونالیسم عربی و نزدیکی کشورهای منطقه به شوروی، ایران و اسرائیل را به‌هم نزدیک کرد.
به‌جز این، ارتش اسرائیل راه تجارت آزاد دریایی از راه کانال سوئز را باز نگه می‌داشت و به ایران امکان می‌داد تا نفتش را به اروپا ارسال کند.
از سال ۱۹۵۷ اسرائیل خرید نفت ایران را از طریق کشتی‌هایی بدون پرچم اسرائیل آغاز کرد و از آن سو صادراتش به ایران گسترش یافت.
مئیر عزری، دیپلمات ایرانی‌الاصل از سوی وزارت امور خارجه اسرائیل به‌عنوان نماینده به‌همراه جکوب نمرودی، یک افسر اطلاعاتی موساد، به تهران اعزام شدند.
از چندسال پیش از آن در پی ترور دو نخست‌وزیر و همچنین سوءقصد به محمدرضاشاه، سازمان امنیت داخلی ساواک با الهام از موساد سازمان جاسوسی اسرائیل تاسیس شده بود.
سپهبد تیمور بختیار، رییس ساواک، در سال ۱۹۵۷ در پاریس با سفیر اسرائیل دیدار و پیشنهاد کرد موساد با ساواک همکاری کند. اسرائیلی‌ها استقبال کردند و بخش بزرگی از سازماندهی و تربیت نیروهای ساواک را بهعهده گرفتند.
بحران روابط خارجی
در ایران تلاش می‌شد روابط با اسرائیل تا حد ممکن از چشمها پنهان بماند. نگرانی از واکنش افکار عمومی یکی از دلایل عمدهی این تصمیم بود.
اول مرداد ۱۳۳۹ این مرز شکسته شد. محمدرضاشاه در نشستی خبری با روزنامه‌نگاران خارجی در برابر سوالی درباره به‌رسمیت شناختن اسرائیل گفت که ایران پیش از این اسرائیل را به رسمیت شناخته و این موضوع جدید نیست.
این پاسخ ساده به بحرانی بزرگ تبدیل شد. روزنامههای بین‌المللی با تیتر «ایران، اسرائیل را به رسمیت شناخت» به استقبال خبر رفتند. جمال عبدالناصر به سرعت واکنش نشان داد و سفیر مصر را از تهران فراخواند. کمی بعد اتحادیه عرب اعلام کرد که ایران را مشمول همان تحریمهایی می‌کند که برای اسرائیل وضع شده، با این‌حال محمدرضاشاه کوتاه نیامد.
ارتش و طرح تزور
یکی از مهم‌ترین دلایل نزدیکی ایران و اسرائیل تجهیزات نظامی بود. ایران روابط گسترده نظامی و تسلیحاتی با اسرائیل داشت و مقامات نظامی دو کشور به دفعات میان ایران و اسرائیل سفر و از تجربیات یکدیگر استفاده می‌کردند.
همچنین، شاه تلاش می‌کرد صنایع اسلحهسازی داخلی را تقویت کند. یکی از بلندپروازانهترین برنامههای محمدرضاشاه طرحی با نام رمز تزور با اسرائیل بود. بر مبنای این طرح سری بنا بود ایران و اسرائیل موشک‌های بالستیک دوربرد و موشک‌های پیشرفته دریا به دریا و خمپارهانداز تولید کنند.
جنگ شش‌روزه و نفت
پیروزی اسرائیل در جنگ شش‌روزه با اعراب تاثیری بلافاصله بر نظر ایرانیان درباره اسرائیل گذاشت. اسرائیل از سوی مردم، نخبگان و روشنفکران تبدیل به قدرتی استعماری شد. بهحدی که سال ۱۳۴۷ مردم خشمگین در استادیوم امجدیه به بازیکنان اسرائیلی که برای جام ملتهای آسیا به تهران آمده بودند، حمله کردند.
با این‌حال در عالم سیاست، شاه به اسرائیل نزدیکتر شد. گرچه پس از پایان جنگ محمدرضاشاه از اسرائیل به‌دلیل اشغال اراضی عربی انتقاد کرده بود، اما در موج تحریم اعراب، تبدیل به مهم‌ترین حامی نفتی اسرائیل شد و دو کشور سرمایهگذاری مشترکی را برای ساخت خط لوله انتقال نفت آغاز کردند. واردات نفت اسرائیل از ایران از کمی بیش از یک میلیون دلار در سال ۱۹۶۷ به حدود شش میلیون دلار در سال ۱۹۷۷ رسید.
دهه هفتاد و زنگ خطر برای اسرائیل
با آغاز دهه هفتاد میلادی، چند رویداد به‌هم پیوسته شاه را از اسرائیل دور کرد. درگذشت جمال عبدالناصر در سال ۱۹۷۰میلادی یکی از آن‌ها بود. با مرگ ناصر روابط ایران و مصر دچار تغییر بنیادین شد و نگرش منفی شاه نسبت به مصر به طرز چشمگیری کاهش یافت.
بر خلاف ناصر، شاه به انور سادات جانشین او اعتماد داشت و از سیاست خاورمیانه‌ای مصر حمایت می‌کرد. در این سال‌ها خصوصا با تندادن به جدایی بحرین، روابط ایران با کشورهای مهم منطقه مانند عربستان سعودی هم عادی‌سازی شد.
سال ۱۹۷۳ پس از جنگ یوم کیپور اعراب صدور نفت به آمریکا را تحریم کردند. ایران با این تحریم همراهی نکرد و از فرصت به‌دست آمده برای افزایش صادرات به اسرائیل بهره برد. با این‌حال محمدرضاشاه فرصت یافت تا بر قیمت جهانی نفت تاثیر بگذارد. با حمایت کشورهای عضو اوپک، بهای جهانی نفت در سهماه چهار برابر شد. تورم و فشار اقتصادی بر آمریکا، اروپا و اسرائیل نتیجه این افزایش قیمت سرسامآور بود. محمدرضاشاه به این بسنده نکرد. سال ۱۹۷۵ برای حل مسائل دوجانبه با عراق گفتگوهایی در سطح بالا انجام شد که منجر به امضای عهدنامه الجزایر شد.
نزدیکی با عراق و مصر اسرائیلی‌ها را به‌شدت نگران کرد. آن‌ها با دلهره به روابط شاه و انور سادات نگاه می‌کردند. هرچند ایران همچنان بدون وقفه نفت اسرائیل را تامین می‌کرد و شریک تسلیحاتی مهم این کشور بود.
با انقلاب سال ۵۷ تمام آنچه دو کشور بافته بودند پنبه شد. اسرائیل تبدیل به بزرگترین دشمن جمهوری اسلامی شد و از رویاهای دوستی دوطرفه چیزی جز سراب باقی نماند.
روابط ایران و اسرائیل در دوران پهلوی دوم را می‌توان رابطهای مبتنی بر منافع استراتژیک، نظامی و اقتصادی دانست، نه صرفا یک دوستی ایدئولوژیک.
اسرائیل برای خروج از انزوای منطقه‌ای و ایران برای مقابله با نفوذ شوروی و ناسیونالیسم عربی، یکدیگر را بازیگرانی مکمل میدیدند.
گرچه این سوال باقی مانده که اگر انقلاب نمیشد آیا شاه میتوانست نقش میانجی را بین اعراب و اسرائیلی‌ها ایفا کند؟ و آیا ایران روابطش با اسرائیل را علنی می‌کرد؟ پرسشهای بیپاسخی که در تاریخ ماندهاند.