مطالب مرتبط
صبح روز بعد از انتخابات پارلمانی اخیر در بریتانیا، جرمی هانت که سال‌ها در دولت‌های محافظه‌کار در راس وزارت‌خانه‌های مهمی همچون وزارت خزانه‌داری قرار داشت، در پیامی ضمن پذیرش شکست حزب متبوع خود خطاب به فرزندانش چنین گفت: «شاید به نظر برسد که امروز که از داونینگ‌استریت بیرون می‌رویم، روز بدی برای خانواده ما باشد اما این‌طور نیست. ما فوق‌العاده خوش‌شانس هستیم که در کشوری زندگی می‌کنیم که چنین تصمیماتی نه با انفجار بمب یا شلیک گلوله، بلکه توسط هزاران شهروند معمولی اتخاذ می‌شود که در صلح و آرامش در مربعی روی یک تکه‌کاغذ ضربدر می‌زنند.»
جالب اینکه پیش از فرا رسیدن ساعت یک بعد از ظهر همان روز، کی‌یر استارمر، نخست‌وزیر جدید، به ساختمان شماره ۱۰ خیابان داونینگ‌استریت نقل مکان کرده بود.
این جابه‌جایی سریع و بی‌دردسر مستاجران اقامتگاه نخست‌وزیری بریتانیا حاکی از نوعی «ثبات» و «فقدان ابهام در انتقال قدرت» در قدیمی‌ترین دموکراسی جهان است.
این امر عمدتا ثمره نظام انتخاباتی بریتانیا است که از قاعده «نخست‌گزینی» (پیروزی یک نامزد حائز آرای بیشتر و نه لزوما دارای اکثریت آرا) در هر حوزه انتخاباتی پیروی می‌کند.
اگر نظام خودکامه بلاروس را نادیده بگیریم، می‌توان گفت که بریتانیا تنها کشور عضو «شورای اروپا» است که نوعی نظام «نمایندگی تناسبی» (انتخاب چند نماینده در هر حوزه بنا بر نوعی قاعده تناسبی) در آن وجود ندارد.
نخست‌گزینی بهتر است یا نمایندگی تناسبی؟
همان‌طور که آدام شوورسکی در کتاب «چرا باید به انتخابات بها داد» (۲۰۱۸) می‌گوید، نخست‌گزینی به نوعی نظام دوحزبی می‌انجامد که در آن قدرت بین دو حزب بزرگ دست به دست می‌شود و احزاب کوچک به حاشیه رانده می‌شوند.
به عبارت دیگر، در این صورت معمولا یکی از دو حزب بزرگ می‌تواند اکثریت کرسی‌های پارلمان را به دست آورد و بدون نیاز به ائتلاف با دیگر احزاب دولت تشکیل دهد و حکمرانی کند.
بنابراین عجیب نیست که در یک‌صد سال گذشته تعداد مواردی که انتخابات پارلمانی بریتانیا به تشکیل سریع دولتی تک‌حزبی نینجامیده، از انگشتان یک دست تجاوز نکرده است.
اما نمایندگی تناسبی به نوعی نظام چندحزبی می‌انجامد که در آن اغلب هیچ حزبی اکثریت کرسی‌های پارلمان را به دست نمی‌آورد و در نتیجه، به قول شوورسکی، «یا دولت اکثریتی متشکل از چند حزب با اهداف ناهمگون تشکیل می‌شود یا دولت اقلیت (که شاید باز هم ائتلافی باشد) مجبور می‌شود برای تصویب هر قانون اکثریت آرای پارلمانی را کسب کند».
جان هنلی، روزنامهنگار بریتانیایی، یادآوری می‌کند آخرین باری که دولتی تک‌حزبی هلند را اداره کرد در سال ۱۸۷۹ بود و آلمان و سوئد نیز به ترتیب از دهه ۱۹۶۰ و دهه ۱۹۷۰ از سوی دولت‌های ائتلافی اداره شده‌اند.
بنابراین، هر چند نظام‌های مبتنی بر نمایندگی تناسبی، به قول شوورسکی، «نمونه بارزتری از کل جامعه» به شمار می‌روند و «تصویر فراگیرتری از افکار عمومی» ارائه می‌کنند اما اغلب از «انتقال سریع قدرت» و «ثبات» (دو ویژگی متمایز نظام‌های مبتنی بر نخست‌گزینی) بی‌بهره‌اند زیرا در این نظام‌ها تشکیل دولت معمولا محتاج چانه‌زنی و مصالحه و ائتلاف موقت میان احزابی با اهداف متفاوت است.
این امر نه تنها زمان‌بر است و جامعه را مدتی در ابهام و بلاتکلیفی نگه می‌دارد (مثل آلمان و سوئد)، بلکه ممکن است به دولت‌های کوتاه‌مدت بینجامد (مثل هلند و بلژیک).
آیا واقعا جامعه بریتانیا به چپ چرخیده است؟
نباید از یاد برد که هر چند نظام انتخاباتی بریتانیا «ثبات» و «انتقال سریع قدرت» را تضمین می‌کند اما «تصویر فراگیری از افکار عمومی» در این کشور ارائه نمی‌دهد.
با اندکی تامل درباره نتایج انتخابات پارلمانی اخیر می‌توان گفت که این نه «جامعه» بلکه مجلس عوام و در نتیجه دولت بریتانیا است که به چپ چرخیده است.
در انتخابات اخیر، حزب کارگر ۳۴ درصد از آرا و ۶۳ درصد از کرسی‌ها، حزب محافظه‌کار ۲۴ درصد از آرا و ۱۹ درصد از کرسی‌ها و حزب راست افراطی «اصلاح» ۱۴ درصد از آرا و کمتر از یک درصد از کرسی‌های مجلس عوام را به دست آوردند.
در نظام‌های انتخاباتی مبتنی بر «نخست‌گزینی»، میان درصد آرا و درصد کرسی‌های یک حزب تناسبی وجود ندارد. کسب ۴۱۱ کرسی به وسیله حزب کارگر، ۱۲۱ کرسی توسط حزب محافظه‌کار و تنها پنج کرسی از سوی حزب راست افراطی «اصلاح»، معلول همین عدم تناسب فاحش است.
به عبارت دیگر، حزب کارگر برای کسب هر کرسی فقط نیازمند ۲۴ هزار رای بوده و حزب محافظه‌کار برای به دست آوردن هر کرسی به ۵۶ هزار رای احتیاج داشته؛ در حالی که به دست آوردن هر کرسی برای حزب «اصلاح» مستلزم کسب ۸۰۰ هزار رای بوده است زیرا چهار میلیون رای این حزب تنها پنج کرسی برای آن به ارمغان آورد!
از مقایسه نظام انتخاباتی بریتانیا با ایتالیا و آلمان چه می‌آموزیم؟
تیموتی گارتون اش، استاد مطالعات اروپایی در دانشگاه آکسفورد، از حزب «اصلاح» با عناوین کنایه‌آمیزی مثل «برادران انگلستان» و «آلترناتیو برای انگلستان» یاد کرده است تا بر وجوه تشابه میان دغدغه‌های فرهنگی، اقتصادی و مهاجرتی این حزب و دو حزب راست افراطی «برادران ایتالیا» و «آلترناتیو برای آلمان» تاکید کند.
در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۲، حزب «برادران ایتالیا» با کسب ۱۱۸ کرسی از ۴۰۰ کرسی مجلس نمایندگان پیشتاز شد و در ائتلاف با سه حزب دیگر، راست‌گراترین دولت ایتالیا پس از جنگ جهانی دوم را تشکیل داد.
انتخابات مجلس نمایندگان ایتالیا مبتنی بر نوعی نظام «تناسبی ترکیبی» است که تکلیف ۶۳ درصد از کرسی‌هایش را قاعده «نمایندگی تناسبی» تعیین می‌کند.
در انتخابات سال ۲۰۲۲، «برادران ایتالیا» ۲۶ درصد از کل آرا را کسب کرد که ۶۹ کرسی را بر اساس قاعده «نمایندگی تناسبی» برای این حزب به ارمغان آورد.
دیگر کرسی‌های این حزب بر اساس قاعده «نخست‌گزینی» به دست آمد که در اینجا به آن پرداخته نمی‌شود.
اگر نظام انتخاباتی بریتانیا شبیه ایتالیا بود، حزب «اصلاح» که در انتخابات اخیر ۱۴ درصد از کل آرا را کسب کرده است به جای پنج کرسی فعلی، دست‌کم ۵۷ کرسی به دست می‌آورد و بر همین قیاس از تعداد کرسی‌های دو حزب بزرگ نیز کاسته می‌شد.
ناگفته پیداست که در این صورت این حزب راست افراطی به بازیگر بسیار مهم‌تری در مجلس عوام و سیاست رسمی بریتانیا تبدیل می‌شد.
در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۲ آلمان که مبتنی بر نوعی نظام پیچیده «تناسبی ترکیبی» است، حزب «آلترناتیو برای آلمان» ۷۷ کرسی از ۷۳۴ کرسی بوندستاگ را به دست آورد.
با نگاهی دقیق‌تر می‌توان دریافت که سهم این حزب از کل کرسی‌ها (۱۰/۵ درصد) متناسب است با سهم آن از کل آرا (۱۰/۳ درصد). این در حالی است که میان سهم حزب «اصلاح» از کل آرا در انتخابات پارلمانی اخیر بریتانیا (۱۴ درصد) و سهم آن از کل کرسی‌ها (کمتر از یک درصد) هیچ تناسبی وجود ندارد.
به عبارت دیگر، صرفا از طریق مقایسه ترکیب مجلس عوام بریتانیا با بوندستاگ آلمان یا مجلس نمایندگان ایتالیا نمی‌توان گفت که «جامعه» بریتانیا به «چپ» چرخیده است.
بی‌تردید اگر در بریتانیا هم به جای نظام انتخاباتیِ مبتنی بر «نخست‌گزینی»، نوعی نظام «تناسبی ترکیبی» حاکم بود اکنون شاهد ظهور حزب راست افراطی نسبتا قدرتمندی در پارلمان این کشور بودیم.
آیا باید نظام انتخاباتی بریتانیا را تغییر داد؟
با توجه به عدم تناسب میان سهم احزاب از آرا و سهم آنها از کرسی‌های مجلس عوام بریتانیا، عجیب نیست که بر اساس نتایج نظرسنجی موسسه معتبر «یوگاو» که در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۴ منتشر شد، ۴۵ درصد از بریتانیایی‌ها خواهان تغییر نظام انتخاباتی پارلمانی این کشور به نوعی نظام مبتنی بر «نمایندگی تناسبی» هستند، در حالی که تنها ۲۶ درصد از حفظ نظام انتخاباتیِ کنونی حمایت می‌کنند.
زویی ویلیامز، روزنامهنگار بریتانیایی، به این واقعیت اشاره می‌کند که گرچه در دهه‌های اخیر نظام انتخاباتی مبتنی بر «نخست‌گزینی» از ورود احزاب نژادپرستی نظیر «جبهه ملی» و «حزب ملی بریتانیا» به مجلس عوام جلوگیری کرده اما نه تنها نیروی بسیج‌کننده بیگانه‌هراسی و مهاجرستیزی در بریتانیا کاهش نیافته بلکه چنین عناصری به گفتمان رایج سیاسی در این کشور نیز نفوذ کرده است.
همچون بعضی دیگر، ویلیامز نیز عقیده دارد اگر نظام انتخاباتی بریتانیا به نوعی نظام مبتنی بر «نمایندگی تناسبی» تغییر کند، راست‌گرایان افراطی از حاشیه به مرکز سیاست راه خواهند یافت و دیگر نخواهند توانست خود را قربانی جلوه دهند و به مرور حنایشان رنگ خواهد باخت و دموکراسی تقویت خواهد شد.
اما تجربه دیگر کشورهای غربی از جمله آلمان و فرانسه، نشان می‌دهد هموار کردن راه برای افزایش فعالیت قانونی احزاب راست افراطی در عرصه سیاست رسمی (مثلا در پارلمان) نه تنها به کاهش تدریجیِ محبوبیتِ آنان و تقویت دموکراسی نمی‌انجامد بلکه به عادی‌سازی نظراتشان منتهی می‌شود و احزاب راستِ سنتی و میانه‌رو را ترغیب می‌کند برای موفقیت در جلب آرا، تا اندازه‌ای از سیاست‌های احزاب راست افراطی تقلید کنند.
راه‌حل بحران دموکراسی چیست؟
نایجل فاراژ، رهبر حزب «اصلاح»، پیش از انتخابات اخیر بریتانیا تاکید کرده بود که هدف از تشکیل این حزب، موفقیت در انتخابات سال ۲۰۲۹ است.
نتایج جدیدترین نظرسنجی «یوگاو» که ۱۰ ژوییه ۲۰۲۴ منتشر شد نیز حاکی از آن است که ۴۷ درصد از اعضای حزب محافظه‌کار بریتانیا خواهان ادغام این حزب با حزب «اصلاح» هستند. در نتیجه، حتی اگر نظام انتخاباتی بریتانیا تغییر نکند و تکیه بر قاعده «نخست‌گزینی» اجازه ندهد حزب «اصلاح» تعداد کرسی‌های پارلمانی خود را به میزان چشمگیری افزایش دهد، در این صورت تداوم وضعیت فعلی به احتمال زیاد حزب محافظه‌کار را بیش از پیش به راست متمایل خواهد کرد.
رومن کرزناریچ، نویسنده کتاب «جد خوب: چگونه در دنیای کوته‌بین دوراندیش باشیم» (۲۰۲۰)، به درستی می‌گوید که ریشه بحران کنونی دموکراسی را باید در امری فراتر از نظام‌های انتخاباتی جست.
در واقع، کوته‌بینیِ سیاسی و فقدان دوراندیشی سبب شده است تا احزاب و سیاستمداران اغلب منافع کوتاه‌مدت خود (مثلا پیروزی در انتخابات بعدی) را بر منافع بلندمدت همگانی ترجیح دهند و هزینه‌های سنگینی را بر دوش بخش‌های بزرگی از جامعه تحمیل کنند.
پیامد این کوته‌بینی سیاسی چیزی نیست جز خشم و نارضایتی گسترده‌ای که به بازار پوپولیسم رونق بخشیده است.
با وجود این، کرزناریچ به نقل از میلتون فریدمن، اقتصاددان پرآوازه، می‌گوید: «فقط بحران، خواه واقعی یا خیالی است که به تغییر حقیقی می‌انجامد.»
بنابراین هنوز می‌توان امیدوار بود که به لطف دوراندیشی، بحران کنونی دموکراسی سرانجام به بازآفرینی دموکراسی بینجامد.
اصلاح‌طلبان در انتخاباتی بردند که در اقلیت بودند و این موفقیت به دلایل غیرسیاسی رخ داد. در واقع در «انتخابات» جایگزین ابراهیم رئیسی، سیاست در بیرون از صندوق‌های رای و در هم‌آوردی برای شرکت و یا عدم شرکت جریان داشت که بزرگترین تحریم هدفمند در طول تاریخ ادوار انتخاباتی جمهوری اسلامی را رقم زد.
علاوه بر آن مطابق آمار رسمی، ریاست‌جمهوری چهاردهم بر اساس میانگین نرخ مشارکت دو مرحله، کم اقبال‌ترین انتخابات بعد از مجلس خبرگان دوم و انتخابات‌های مجلس یازدهم و دوازدهم است.
در این مطلب دلایل و شواهدی ارائه می‌شود که نشان می‌دهد برتری مسعود پزشکیان بر سعید جلیلی در مرحله دوم ناشی از فعال شدن متغیر قومی به‌ویژه هویت ترکی بوده است. کردها، ترکمن‌ها و بلوچ‌ها نیز اثرگذار بودند منتهی ترک‌ها نقش تعیین کننده داشتند. مقوله قومیت (اتنیک) اگرچه در محدوده کلی سیاست قرار دارد و در اکنون و آینده ایران نیز باید مورد توجه قرار بگیرد اما در این رویداد به دلیل اینکه در چارچوب شکاف و منازعه‌های سیاسی چون دموکراسی – آمریت، تحریم- تنش‌زدایی، آزادی‌های سیاسی و فرهنگی قرار نداشت و در فراسوی آن به صورت جزیره‌وار عمل کرده است، بنابراین سیاسی در معنای خاص محسوب نمی‌شود.
دیدگاه‌های اصلاح‌طلبان و جلیلی‌هراسی و فعالیت افرادی چون محمد خاتمی، جواد ظریف، آذری جهرمی و عباس عبدی در عرصه عمومی، تاثیر ویژه نداشتند و تنها یکی از عوامل اثرگذار بودند که نقش به مراتب کمتری در برابر متغیرهایی چون قومیت، آراء سیال (بر اساس انگیزه‌های معیشتی) و اختلاف درونی و تفرق اصولگرایان و همراهی نهاد ولایت‌فقیه در اجماع سازی اجباری ناشی از وجود تک کاندیدا در اردوگاه اصلاح‌طلب – اعتدالی ایفا کردند.
نخست باید در نظر گرفت که در تجزیه و تحلیل کمی انجام شده آمارهای رسمی منتشر شده از سوی نهادهای حاکمیتی استفاده شده‌اند.
درستی و اعتبار این آمارها زیر سوال است اما از آنجایی که استناد هر دو جناح نظام به این آمارها است و همچنین در بررسی‌ها حالت تطبیقی داشته است لذا این عامل چندان موضوعیت ندارد. رویکرد این مطلب توصیفی – تحلیلی است و جنبه تجویزگرایانه نداشته و داوری ارزشی در مورد اثرگذاری متغیر قومیت ندارد. اما از نگاه پدیدارشناسانه اهمیت دارد که واقعیت رخ‌داده در متن و فرامتن رویدادهای ۸ و ۱۵ تیر امسال به خوبی تبیین و موشکافی شود. نتایج برخورد ژرفکاوانه و هستی‌شناسانه باعث بهبود کیفیت شناخت از جامعه ایران و تحولات در لایه‌های زیرین آن می‌شود.
این تصور درستی است که عامل قومیت در انتخابات‌های قبلی ریاست‌جمهوری نیز نقش داشته اما تقریبا در هیچ دوره سیزده گانه قبلی، قومیت بر فراسوی شکاف‌های سیاسی و اجتماعی و مستقل از آنها اثرگذار نبوده‌است. انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم از این لحاظ منحصربه فرد است که ترک‌های ایرانی توانسته‌اند بیشترین تاثیر را در خصوص پیروزی پزشکیان اعمال کنند. در انتخابات‌های قبلی بخصوص در مواردی که نرخ مشارکت بالا بوده است، قومیت‌ها همسو با اکثریت مردم ایران در پیروزی کاندیدای منتخب نقش‌آفرین بوده و تاثیر آنها در ذیل شکاف اصلی سیاسی انتخابات رخ داده است.
دیگر عامل مهم غیاب سیاست در پیروزی پزشکیان، برخورداری بیشتر از سبد آراء سیال است. تقسیم جامعه رای‌دهنده به گرایش‌های سیاسی مختلف ایران، یک خطای محاسباتی و ادراکی است.
بین پنج تا ده درصد از جمعیت رای‌دهنده بالقوه ایران افراد بی‌اعتنا و بی‌اعتماد به اصل سیاست و فرایندهای آن را تشکیل می‌دهد که بی‌تفاوت هستند. دسته غیرسیاسی دیگر، آراء سیال هستند (در محدوده بیست درصدی)، یعنی کسانی که انگیزه رای‌دادن آنها موضوعات سیاسی و فرهنگی نیست، بلکه بر اساس تاثیر رقابت‌های انتخاباتی بر وضع معیشتی و بر اساس ارزیابی کوتاه مدت و واکنش نسبت به عملکرد جریان مسلط در قوه مجریه و یا قوه مقننه تصمیم می‌گیرند. معمولا توجه این بخش در انتخابات‌های ریاست‌جمهوری به ضرر جریان مسلط بر قوه مجریه است؛ بخصوص وقتی که برای هشت سال زمام اداره دولت را دست داشته‌است.
رفتار انتخاباتی این بخش متغیر بوده و وفاداری سیاسی ندارند. به عنوان مثال دوره‌ای به خاتمی رای دادند و در دوره دیگر به احمدی‌نژاد. بنابراین تمامی رای‌های بدست آورده منتخب انتخابات ریاست جمهوری به گرایش سیاسی او تعلق ندارد بلکه به آراء سیال تعلق دارد.
در انتخابات‌های با مشارکت بالا تاثیر این عامل در مقایسه با شاخص سیاسی کمتر می‌شود و در نرخ مشارکت پایین، اهمیت آن افزایش پیدا می کند. در انتخابات ۱۴۰۳ با توجه به عملکرد اقتصادی منفی دولت رئیسی و فراموشی عملکرد ضعیف دولت دوم روحانی، سمت‌گیری آراء سیال خارج از سیاست به نفع پزشکیان جریان پیدا کرد. در حالیکه در انتخابات ۱۴۰۰ رئیسی توانست سهم خود از این آراء در رقابت انتخاباتی ۱۳۹۶ را علی‌رغم کاهش نرخ مشارکت حفظ کند.
بخشی از هجده میلیون رای رئیسی در این دوره یا رای ندادند و یا به پزشکیان رای دادند. در عین حال به نظر می‌رسد بخشی از رای‌دهندگان در این دوره به مخالفین و معترضینی پیوسته‌اند که تحقق مطالبات خود در درون ساختار قدرت موجود را ناممکن می‌پندارند. ازاینرو وزن آراء سیال با توجه به تحولات رخ داده در عرصه سیاسی ایران، رو به کاهش است.
برای روشن شدن نقش ترک‌ها در پیروزی پزشکیان نمودار پراکندگی (Scatter Plot) زیر روشنگر است. محور افقی درصد جمعیت ترک‌زبان در هر استان را نشان می‌دهد. محور عمودی سهم رای هر کاندیدا (پزشکیان و جلیلی) در مرحله دوم انتخابات از آراء بالقوه (جمعیت واجد حق رای) در هر استان را نمایندگی می‌کند.
در بررسی پیرامون پایگاه اجتماعی کاندیداها در هر استان باید سهم آنها از آراء بالقوه را در نظر گرفت. آراء ماخوذه در این خصوص به نتایج غلط می‌رسد. به عنوان مثال رای بالاتر جلیلی در استان اصفهان بدین معنا نیست که اصولگرایان در آنجا دست بالا را دارند! این اتفاق به دلیل مشارکت پایین رخ داده است. هر دایره نشانگر یک استان است. تمایز آراء پزشکیان و جلیلی با تفاوت رنگ آبی و قرمز مشخص شده است. این نمودار به نوعی رابطه خطی بین دو متغیر «سهم از جمعیت
واجد حق رای» و «درصد جمعیت ترک‌زبان» در سطح استانی را نمایان می‌کند.
جدول زیر درصد جمعیت ترک‌زبان در استان‌های مختلف ایران را نشان می‌دهد. این اعداد بر اساس نتایج پژوهش‌های میدانی سفارشی «شورای فرهنگی عمومی» در سال ۱۳۸۹ انتخاب شده‌اند. البته اعتبار این نتایج مشخص نیست اما تنها منبع رسمی موجود است. ارقام مربوط به سهم هر یک از کاندیداها از جمعیت واجد حق رای از داده‌های وزارت کشور در خصوص انتخابات مرحله دوم و نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ استخراج شده‌اند.
همانگونه که مشاهده می‌شود بیشترین درصد رای پزشکیان در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل است. در حالیکه که جلیلی در استان‌هایی که حداقل جمعیت ترک زبان را داشته و نرخ مشارکت در آنها پایین و متوسط است، در مجموع برتری دارد. بررسی شاخص کمی «همبستگی ریاضی (Pearson Correlation Coefficient)» در این خصوص روشنگر است. این شاخص شدت رابطه خطی و وابستگی بین دو متغیر را نشان می‌دهد. بر اساس نمودار مشخص است که سهم هر کاندیدا از جمعیت واجد حق رای متغیر وابسته بوده و درصد جمعیت ترک‌زبان متغیر مستقل است.
ضریب همبستگی برای پزشکیان و جلیلی به ترتیب ۷۰ درصد و منفی ۴۷ است. مثبت بودن بدین معنی است که افزایش متغیر مستقل منتهی به افزایش متغیر وابسته می‌شود. اما منفی حالتی را نشان می‌دهد که افزایش یکی به کاهش دیگری منتهی می‌شود.
شدت رابطه خطی در آراء پزشکیان بیشتر است. همچنین حالت صعودی دارد. یعنی هرچه جمعیت ترک‌زبان در استانی بیشتر است، رای پزشکیان در مجموع به درصدی بالا افزایش پیدا کرده‌است. اما در مورد جلیلی شدت رابطه خطی به طور نسبی کمتر است اما منفی است. یعنی هر چه قدر درصد جمعیت ترک‌زبان و همچنین کرد و بلوچ و ترکمن بیشتر باشد، رای‌های جلیلی در کل کاهش داشته است.
ممکن این بحث مطرح شود که شاید ماجرا معکوس بوده و کسانی که زبان مادری‌شان فارسی است در تقابل ایجاد شده به نفع جلیلی سمت‌گیری کرده‌اند. بررسی نرخ مشارکت پایین در استان‌هایی که تکلم به زبان فارسی در آنها اکثریت قاطع دارد این فرضیه را رد می‌کند. در برخی از این استان‌ها رای پزشکیان بیشتر است و نرخ مشارکت نیز در اغلب آنها پایین است.
برای درک بهتر و اثبات درستی نقش تعیین کننده ترک‌زبان‌های ایرانی در پیروزی مسعود پزشکیان در مرحله دوم انتخابات، مشاهده نموداری مشابه برای انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۶ مفید است. حسن روحانی در دو دوره رقابت انتخاباتی‌اش وعده‌هایی در خصوص مطالبات اقوام ایرانی داده بود.
همانگونه که مشاهده می‌شود توزیع رای‌های روحانی در استان‌ها حالت همگن‌تری داشته و تاثیر متغیر هویت ترکی کمتر است. البته روحانی نیز رای بیشتری در استان‌های با جمعیت مسلط ترک‌زبان منهای زنجان دارد اما این برتری در نقاط غیر قومیت نشین نیز تقریبا برقرار است. در استان زنجان، رئیسی بیشتر از روحانی رای آورده بود.
نرخ همبستگی ریاضی روحانی ۵ درصد و رئیسی منفی ده درصد است. بنابراین شدت رابطه خطی بین دو متغیر یادشده در اینجا خیلی ضعیف‌تر است و تقریبا می‌شود گفت چنین رابطه‌ای وجود ندارد. به صورت نسبی نیز رای ترک‌زبان‌ها به ضرر رئیسی عمل کرده‌است. منتهی دامنه و ابعاد اثرگذاری متغیر هویت قومیتی ترک خیلی کمتر از انتخابات امسال بوده و در واقع تعیین‌کننده نبوده است.
یک سنجه دیگر برای تشخیص، بررسی تفاوت آراء پزشکیان و جلیلی در چهار استان آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل و زنجان در مرحله دوم در مقایسه با رقم مشابه در شش استان اصفهان، تهران، خراسان رضوی، فارس، کرمان و یزد است؛ به عنوان استان‌هایی با بیشترین شهروندان ایرانی که زبان مادری‌شان فارسی است.
تفاوت آراء کسب شده پزشکیان به جلیلی در استان‌های ترک نشین در دور دوم در حدود دو میلیون و هشت و شصت و یک هزار رای بالاتر است که تقریبا یک میلیون رای از فاصله آنها در دور اول بیشتر است. در حالی که در شش استان که تکلم به فارسی در آنها مسلط است، این برتری معکوس شده و جلیلی تقریبا هشت و سی و نه هزار رای بیشتر به دست آورده است!.
این فاصله در دور اول در اندازه تقریبا دویست و هفتاد و پنج هزار رای بیشتر به نفع جلیلی بود. یعنی افزایش عددی تفاوت رای پزشکیان به جلیلی در مرحله دوم رای‌گیری ۷. ۳ برابر رقم مشابه در شش استان دیگر است! برتری جلیلی در استان اصفهان را می توان به دلیل نرخ مشارکت کمتر از پنجاه درصد دانست اما این اتفاق در استان‌های خراسان رضوی، یزد و کرمان که نرخ مشارکت رسمی بالای پنجاه درصد در مرحله دوم را ثبت کردند، نشانگر وضعیت اجتماعی خراب اصلاح‌طلبان و شکست فاحش آنها است. البته خراسان رضوی چون زادگاه جلیلی است، بخشی از برتری را می توان ناشی از این دانست اما تفاوت در حد پانصد و پنجاه و یک هزار رای به نفع جلیلی اتفاقی دور از انتظار است.
در حالیکه در انتخابات ۱۳۹۶ وضعیت برعکس است. تفاوت آراء کسب شده توسط روحانی نسبت به رئیسی در شش استان یادشده، برتری عددی ۲. ۲ برابری در مقابل رقم مشابه در چهار استان با جمعیت مسلط ترکی‌زبان دارد.
البته تاثیر متغیر قومی فقط در محدوده ترک‌زبان‌ها نیست، بلکه اتنیک‌های دیگر ایرانی نیز نقش داشته‌اند. نمودار زیر در درک این ادعا روشنگر است.
الگوی پدیدار شده در این نمودار به خوبی تاثیر بالای متغیر قومیت و تفوق هویت ترکی در درون آن را نشان می‌دهد. در استان‌های دارای بیشترین جمعیت اهل سنت، نیز پزشکیان برتری دارد.
بنابراین از مجموع بررسی‌های کمی و کیفی این نتیجه حاصل می‌شود، که سیاست در معنای خاص و مطرح در ادوار انتخابات ریاست جمهوری قبلی در انتخابات ۱۴۰۳ غایب بود.
این اتفاق محصول عواملی چون سیاست‌زدایی اعمالی از سوی نهاد ولایت‌فقیه در دهه گذشته، بحران سیاست‌ورزی در درون اصولگرایان، پذیرش سیاست‌زدایی و غفلت از امر سیاسی توسط اصلاح‌طلبان، پیروزی کاندیدایی منفرد ،گریزان از سیاست و فاقد تعلق به هیچیک از جناح‌های سیاسی و تحریم انتخابات از سوی اکثریت مردم ایران بود.
در واقع تحریم‌کنندگان انتخابات کنش سیاسی انجام دادند، اما در درون رقابت‌های انتخاباتی، سیاست غایب و یا کمرنگ بود بگونه‌ای که برای نخستین بار تحت سیطره متغیر قومیت و آراء سیال غیرسیاسی قرار گرفت. دلایل فعال شدن ترک‌ها در دور انتخابات موضوعی است که نیاز به بررسی جداگانه دارد.
داستان امید بستن بخشی از جامعه به چهره‌های نظام برای تغییر و سپس دیدن نشانه‌های فروپاشیدن این امید، پیش از این اغلب چندسال زمان برده، اما این‌بار به نظر می‌رسد از روز نخست انتخاب پزشکیان به عنوان ریاست‌جمهوری، علائم این فروپاشی در پی چند اتفاق و رفتار نمایان شده است.
روز اول؛ پشت به رسانه‌ها، رو به خامنه‌ای
رویدادهای شنبه ۱۶ تیرماه، نخستین رگه‌ها از رفتار و خط مشی دولت پزشکیان را برای افکار عمومی آشکار کرد. شنبه در رسانه‌ها اعلام شد قرار است رییس‌جمهور منتخب نخستین نشست خبری خود را با رسانه‌ها و خبرنگاران در بعدازظهر روز اول پیروزی برگزار کند.
پس از اندکی، همان رسانه‌ها و سپس ستاد او اعلام کردند این برنامه لغو و به زمانی دیگر موکول شده است، اما ستاد پزشکیان به نمایندگی از او در نخستین گام بر خلاف اصل شفافیت و پاسخگویی، نه دلیلی برای لغو این نشست خبری و نه زمان جایگزینی برای آن اعلام نکرد.
ساعتی نگذشت که کانال خبری «امتداد» متعلق به اصلاح‌طلبان و محمدحسین رنجبران، مجری صداوسیما اعلام کردند دلیل لغو این نشست، برگزاری دیدار مسعود پزشکیان با علی خامنه‌ای بود. این رویداد از چند جهت قابل توجه است و تصویری از رفتارهای پزشکیان در آینده به دست می‌دهد که قابل بررسی است.
نخست اینکه برگزاری نشست رسانه‌ای پس از پیروزی برای کسی که به ریاست دولت رسیده، امری مرسوم و مورد انتظار است و لغو آن به دلیل دیداری که هر ساعت دیگری از روز هم می‌توانست برگزار شود، به معنای بی‌اهمیتی یا اهمیت درجه دوم رسانه‌ها و مخاطبان این رسانه‌ها در دستگاه فکری مسعود پزشکیان است.
نکته دیگر اینکه این نشست به خصوص از آن جهت مهم بود که بالاکشیدن نام پزشکیان و تصویرسازی جدید از او در دوران انتخابات، در درجه نخست از کانال همین رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران حامی او انجام شد.
موفقیت کارزار انتخاباتی پزشکیان در ارائه چهره‌ای «تحول‌خواه» و «منتقد وضع موجود» از این چهره سنتی-مذهبی متعهد به نظام و خامنه‌ای، از جمله مدیون رسانه‌هایی بود که از او حمایت کردند.
علاوه بر این‌ها، فرض تغییرات دموکراتیک ولو بسیار جزئی در آینده ایران با وجود جمهوری اسلامی، جدای از نقش مردم و اهمیت مقاومت آنها، بدون ایفای نقش رسانه‌ها، بیش از آنچه می‌نماید، غیرمحتمل خواهد بود.
آنچه پزشکیان در نخستین روز پس از انتخابش در قبال رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران انجام داد با درنظر گرفتن این نکات و با توجه به اینکه دلیل این رفتار، درخواست دفتر علی خامنه‌ای برای دیدار با او بود، بیش از پیش معنا می‌یابد.
در فضای دوگانه و با عمیق‌شدن شکاف میان جامعه و حکومت و در شرایطی که اصلاح‌طلبان سعی کردند این‌طور وانمود کنند که قرار است پزشکیان در کنار جامعه بایستد و این شکاف را اندکی کمتر کند، او به رسانه‌ها به عنوان نمایندگان افکار عمومی پشت کرد و به دیدار خامنه‌ای به عنوان نماد استبداد، سرکوب و تحقیر جامعه رفت.
پزشکیان حتی در سخنرانی همان روز خود در محل دفن خمینی، از خامنه‌ای تشکر کرد و گفت که بدون حمایت او نامش از صندوق بیرون نمی‌آمد و فارغ از معنای کنایی که از این حرف می‌توان برداشت کرد او ترجیح داد رسیدنش به قدرت را دینی به خامنه‌ای معرفی کند.
پزشکیان پیشتر هم وقتی برای نامزدشدن در انتخابات مجلس رد صلاحیت شد و بعدا پس از اعتراض به این رد صلاحیت، تایید شد، گفت خود را در این زمینه مدیون خامنه‌ای می‌داند.
روز دوم؛ تصفیه اطرافیان
روز دوم ریاست‌جمهوری پزشکیان، روز تصفیه و پاکسازی چهره‌ها و فعالان سیاسی و مدنی اطراف او بود.
با گشتی در شبکه‌های اجتماعی و حساب‌های کاربری فعالان ستاد‌های استانی پزشکیان در این شبکه‌ها، شمار رو به رشدی از پست‌هایی را می‌توان دید که اعضای ستاد او منتشر کرده و می‌گفتند هنوز اتفاقی نیفتاده، کنار گذاشته شده‌اند.
در یکی از شهرستان‌ها، چهره حامی پزشکیان که در دوره محمد خاتمی، فرماندار بوده در اینستاگرام پستی را منتشر کرد و به این مساله که قرار نیست دولت پزشکیان دولت اصلاح‌طلبان باشد اعتراض کرد و نوشت «ما که برای آوردن او تلاش کردیم نباید از صحنه کنار گذاشته شویم.»
هم‌زمان، تعدادی از چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی تصاویری از مدیر یکی از رسانه‌های نزدیک به پزشکیان منتشر کردند و خبر دادند که او بعد از انتخابات از مسیر رخدادها و تصمیم‌گیری‌ها کنار گذاشته شده است.
پزشکیان پیش از این هم گفته بود که خود را از لحاظ تعلق سیاسی، اصلاح‌طلب نمی‌داند و به همان شیوه مرسوم برای فرار از پاسخگویی، خود را اصولگرای معتقد به انجام اصلاحات معرفی کرد. پزشکیان حتی در جلسات جبهه اصلاحات به رهبران اصلاح‌طلب گفت که به آنها وعده‌ای نمی‌دهد و خود را اصولگرا می‌داند.
این یعنی همان کسانی که سعی کردند با ایجاد یک برند جدید از پزشکیان و معرفی او به عنوان یک چهره منتقد حکومت از شهروندان رای بگیرند، پس از انجام کارکرد انتخاباتی و مصرف سیاسی کنار گذاشته شده‌اند.
در یک ویدیوی منتشرشده از ستاد پزشکیان، یکی از مقام‌های پیشین و فعال اصلاح‌طلب علنا گفته بود حامیان او باید به جامعه القا کنند که او یک چهره مخالف است، زیرا خودش نتوانسته به خوبی چنین تصویری از خودش نشان دهد.
انتخابات به پایان رسیده و ادغام پزشکیان در شبکه‌های نظامی، ایدئولوژیک و سیاسی مرکز قدرت آغاز شده است. به نظر می‌رسد در این روند اطرافیان او بیش از پیش و با سرعت بیشتر تصفیه و جایگزین خواهند شد.
روز سوم؛ از «جبهه مقاومت» تا حجاب و فیلترینگ
روز سوم پزشکیانِ رییس‌جمهور، یعنی دوشنبه ۱۸ تیرماه روز لبخند او به رهبران نیروهای نیابتی نظام در منطقه و پشت پا زدن به وعده‌های اجتماعی‌اش برای داخل کشور در دوران انتخابات بود.
مهم‌ترین رویداد این روز نامه او به حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان بود، نامه‌ای که او در آن بر حمایت از نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی تاکید کرد.
پزشکیان قبلا هم ارادت خود به سپاه و حمایتش از برنامه‌های موشکی را ابراز کرده بود، یک بار با امضای طرح حمایت از سپاه و پوشیدن یونیفورم آن و یک بار با دفاع از موشک و پهپادهای سپاه در مناظره‌های انتخاباتی.
این در حالی است که یک بخش مهم از اعتراض جامعه به خط مشی حکومت، همین تحرکات و دیپلماسی تنش‌آفرینی نظامی جمهوری اسلامی با مجری‌گری سپاه در منطقه است.
اصلاح‌طلبان و خود پزشکیان نیز به خوبی از این نارضایتی جامعه از سیاست خارجی جمهوری اسلامی مطلع هستند اما ظاهرا منافع آنها ایجاب نمی‌کند آن را به رسمیت بشناسند و در رفتار و عملکردهیشان بازتاب دهند.
شعار «نه غزه نه لبنان جانم فدای ایران» که از سال ۱۳۸۸ به شعار ثابت تجمعات و اعتراضات سراسری تبدیل شده، خبر از همین رویکرد اعتراضی جامعه می‌دهد.
اما پزشکیان ترجیح داد در همین آغاز کار نشان دهد که خط همان خط جمهوری اسلامی است و راه همان راه رئیسی و خامنه‌ای. خبرگزاری ایرنا هم سه‌شنبه ۱۹ تیر در یادداشتی نوشت که این خط تغییر نخواهد کرد و بلکه تقویت هم خواهد شد.
از سوی دیگر، سه‌شنبه خبری منتشر شد که نشان می‌داد پزشکیان و تیم او آن‌طور که اطرافیانش به جامعه تلقین کردند قرار نیست بساط گشت ارشاد و حجاب اجباری را جمع کند و مقابل آن بایستد.
بر اساس این خبر، در اصفهان، مسئولان ارشد ستاد پزشکیان از اجرای یک زن فعال اصلاح‌طلب در برنامه جشن پیروزی او ممانعت کرده و دلیل آن را هم حجاب او عنوان کردند. این زن اصلاح‌طلب پیشتر و در زمان نیاز به چلب ارا مردم، مجری برنامه‌های ستاد در جریان کارزار انتخاباتی بود.
این خبر تناقض خط مشی تیم پزشکیان و اطرافیانش با شعارهای انتخاباتی کارزار او را عیان کرد. پزشکیانی که کارزار او و خودش بارها سعی کردند در رسانه‌ها خود را مخالف وضع موجود از لحاظ تحمیل حجاب به زنان نشان دهند، بلافاصله پس از پیروزی حتی با اعضای ستادشان رفتار متناقضی کردند و یک زن را به خاطر پوشش کنار گذاشتند.
البته این برای کسانی شوکه‌کننده بود که در طول انتخابات چشم بر سابقه عملکرد پزشکیان و گفتمان اطرافیان او بسته بودند. پزشکیان پیشتر طرح «امر به معروف» برای تحمیل اصول حکومت بر پوشش شهروندان در اماکن عمومی را امضا کرده بود.
او همان کسی بود که گفته بود جلوی معاینه زنان را در بیمارستان دانشگاه علوم پزشکی به دلیل نگاه مذهبی‌اش گرفته بود و در سخنرانی‌های انتخاباتی به زنان بدون حجاب به عنوان افراد دارای مشکل نگاه می‌کرد و نه کسانی که حق انتخاب پوشش دارند. اما حجاب تنها موضوع روز سوم ریاست‌جمهوری پزشکیان نبود، فیلترینگ اینترنت هم به مساله تبدیل شد.
ماجرا از آن قرار بود که ویدیویی منتشر شد که در آن پیام فیض، عضو شورای سیاستگذاری ستاد پزشکیان، در یک مصاحبه تلویزیونی پس از انتخاب او به عنوان رییس‌جمهور گفت پزشکیان در طول انتخابات صراحتا هیچ وعده‌ای به مردم نداده است و در مورد فیلترینگ دغدغه دارد اما هیچ زمانی وعده رفع فیلتر نداده است.
شهروندان و کاربران مجازی به سرعت به این سخنان واکنش نشان دادند، چرا که سخنان معترضانه پزشکیان در دوران نیاز او به رای را فراموش نکردند، زمانی که او از رفع فیلترینگ سخن گفته بود.
اما در اینجا هم به نظر می‌رسد شاید چشمان اطرافیان و حامیان پزشکیان به روی سخنان دیگر او بسته مانده بود. پزشکیان حتی در مناظره‌ها و سخنرانی‌های انتخاباتی گفته بود که با قطع اینترنت در زمان اعتراضات ضدحکومتی مخالف نیست. محمدجواد ظریف هم که در کارزار انتخاباتی او نقشی برجسته داشت، در جریان دیدار از نمایشگاه الکامپ از همین سیاست حمایت کرده بود.
و بقیه ماجرا؛ زیر سایه خامنه‌ای
اما این همه ماجرای همین چندروز ریاست‌جمهوری منتخب نبود. نگاهی به سخنان مقام‌های حکومت و چهره‌های نزدیک و ستادی پزشکیان بخش‌های دیگری از حقیقت را روشن می‌کند.
پس از انتخاب پزشکیان، یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در محافل رسانه‌ای و سیاسی کابینه احتمالی اوست. فارغ از اینکه او چه کسانی را برمی‌گزیند روشن است که قرار نیست کسی برای برهم زدن مسیر و بازی فعلی به کار گرفته شود. این را هم چهره‌های اصلی نزدیک به پزشکیان می‌گویند و هم مقام‌های حکومت.
در جبهه حامیان پزشکیان، حسین مرعشی، دبیرکل حزب کارگزاران سازندگی گفت: «پزشکیان باید اعتماد خامنه‌ای را جلب کند و قدرت او را پشت سر دولت بیاورد.» محمود واعظی، مقام دولت روحانی هم گفت: «پیام خامنه‌ای می‌تواند مانیفست همکاری دولت با مردم و مسئولین و جناح‌های مختلف باشد و همه باید به آن وفادار و ملتزم باشیم و به دولت کمک کنیم.»
سعید لیلاز، فعال اصلاح‌طلب نیز درباره احیای برجام گفت: «من اصلا به مصلحت پزشکیان نمی‌بینم که بخواهد کوچک‌ترین حرکتی در زمینه سیاست خارجی، بدون اجازه و موافقت خامنه‌ای انجام دهد.»
اما افراد نزدیک به علی خامنه‌ای نیز بر اجرای دستورات او از سوی دولت جدید تاکید کردند. احمد سالک، عضو جامعه روحانیت مبارز و عباس کعبی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ضمن بیان اینکه «سیاست‌های کلی نظام خط‌مشی عمومی دولت جدید است»، اطاعت از ولی فقیه را توصیه کردند.
با این تفاسیر، آنچه از پزشکیان بر‌می‌آید، تبعیت محض از علی خامنه‌ای و اجرای سیاست‌های او در حوزه‌های مختلف است. خود او نیز در همین چند روز نشان داده پایه اجرای چنین سیاستی و رفتن در چنین مسیری است. با وجود آن‌که به عقیده بعضی، شاید قضاوت درباره تحقق وعده تغییر از سوی پزشکیان زود باشد، اما بنا بر ضرب‌المثل معروف «سالی که نکوست، از بهارش پیداست.»
پزشکیان دوشنبه ۱۸ تیر در حالیکه هنوز نه نشستی مطبوعاتی با رسانه‌ها گذاشته و نه جشنی با حامیانش برگزار کرده، پس از دیدار با خامنه‌ای و شماری دیگر مقام‌های نظام، در سومین روز ورود به دفتر ریاست دولت، در نامه‌ای خطاب به حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان تاکید کرد «حمایت از مقاومت با قدرت تداوم خواهد داشت».
پزشکیان همچون سلف خود ابراهیم رئیسی «حمایت از مقاومت» را ریشه در سیاست‌های اصولی نظام جمهوری اسلامی ایران، آرمان‌های خمینی و رهنمودهای خامنه‌ای می‌داند که باید «قدرتمندانه» تداوم یابد.
مرگ ابراهیم رئیسی در شرایطی رُخ داد که جمهوری اسلامی با سپاه پاسداران و گروه‌های نیابتی‌اش ماه‌هاست درگیر تنشی مداوم با اسرائیل و درگیری غیرمستقیم با آمریکا هستند که هرلحظه ممکن است منطقه را نیز به آتش جنگی ویرانگر بکشاند.
مسعود پزشکیان، نماینده‌ای که حالا جانشین رئیسی در نهاد ریاست جمهوری شده با شعار تغییر مسیر فعلی مدیریت کشور، مشخصا در حوزه دیپلماسی، توانست رقیب خود را پشت سر بگذارد.
با این حال علی خامنه‌ای در اولین پیامش به پزشکیان توصیه کرد راه رئیسی را ادامه دهد. فرمانده کل سپاه پاسداران نیز در پیامی گفت اطمینان دارد پزشکیان «با بسیج ظرفیت‌ها و فرصت‌ها برای پیروزی نظام در جنگ اقتصادی و صیانت از اقتدار نظام در آوردگاه‌های بین‌المللی اقدام می‌کند». حسین سلامی تاکید کرد که سپاه برای همکاری با پزشکیان در اجرای سیاست‌های خامنه‌ای آماده است.
با وجود وعده‌های پزشکیان برای اجرای برنامه خامنه‌ای، توصیه رهبر جمهوری اسلامی و توقع سپاه و سلامی، حل بحران سیاست خارجی بدون تغییر در سیاست‌های کلان نظام و کاهش دخالت‌های سپاه و گروه‌های نیابتی در تنش‌های منطقه دور از ذهن به نظر می‌رسد.
پیام پزشکیان به نصرالله خود شاهدی بر این مدعاست.
اما دیدگاه مسعود پزشکیان نسبت به سپاه و گروه‌های نیابتی چیست؟ آیا او می‌تواند تنش را کاهش دهد و در مسیر حل بحران سیاست خارجی آن‌گونه که پیشتر وعده داده، حرکت کند؟ یا مانند آنچه خامنه‌ای از او خواسته راه رئیسی را ادامه می‌دهد؟
سابقه حمایت از سپاه و نیابتی‌ها
مسعود پزشکیان، جراح قلبی که ادبیات و گفتمان سیاسی‌اش «نهج‌البلاغه» است و حالا رییس دولت چهاردهم جمهوری اسلامی شده، با وجود آن‌که به گفته خودش در آمریکا و بریتانیا دوره دیده، در دیدگاه‌هایش نسبت به مساله فلسطین، ضدیت با آمریکا و حمایت از سپاه پاسداران و گروه‌های نیابتی، چندان تفاوتی با رئیسی ندارد.
زمانی که پزشکیان وزیر بهداشت بود، در یک نشست برای توصیف روحیه ستیزه‌جوی خود گفته بود: «من وقتی دانشجو بودم توی دهن رییس دانشگاه می‌زدم، وقتی رییس دانشگاه شدم توی دهن رییس‌جمهور می‌زدم، الان که وزیر شده‌ام، توی دهن کلینتون می‌زنم.»
پزشکیان در سال‌های بعد به مجلس راه یافت. او همراه با ۳۹ نفر از نمایندگان تندروی مجلس در سال ۱۳۸۷ طرحی دوفوریتی را با عنوان «الزام دولت به حمایت همه‌جانبه» از فلسطین امضا کردند که خواستار ورود «جدی» حکومت ایران در زمینه حمایت از نوار غزه شده بود.
او در سال ۱۳۹۸ وقتی دولت وقت آمریکا سپاه پاسداران را تروریستی اعلام کرد، با ارائه طرحی به نام «تقویت جایگاه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در برابر آمریکا»، به همراه همکارانش در مجلس، دولت جمهوری اسلامی را موظف به اقداماتی کرد که خود زمینه‌ساز تشدید تنش‌های بعدی میان ایران و آمریکا به حساب می‌آیند.
پزشکیان و دیگر نمایندگان با ارائه این طرح، نیروهای نظامی امنیتی و اطلاعاتی ایالات متحده را «تروریستی» خوانده و دولت ایران را متعهد به مقابله با آنها و همچنین کارشکنی برای همکاری بین آمریکا و کشورهای منطقه کرد.
قدرت‌یابی و توسعه سپاه پاسداران در دهه‌های اخیر مرهون پشتیبانی نمایندگانی همچون پزشکیان بوده است. او پس از کشته شدن قاسم سلیمانی به دست آمریکا بار دیگر، و این‌بار با پوشیدن یونیفرم سپاه و انداختن چفیه دور گردنش، آشکارا از سپاه و سیاست‌های تنش‌آفرین منطقه‌ای جمهوری اسلامی حمایت کرد. آن هم درست زمانی که دو ماه پیش از آن در آبان ۹۸، این نیروی نظامی-ایدئولوژیک نظام نقشی فعال در سرکوب خونین معترضان بازی کرده بود.
پزشکیان در مناظرات تبلیغاتی خود هم قاسم سلیمانی را «قهرمان ملی» خواند و با اشاره به برنامه پهپادی و موشکی سپاه گفت: «یکی از دلایلی که دیگران نمی‌توانند علیه ایران کاری انجام دهند، همین سپاه است.»
واکنش غرب و منطقه به ظهور پزشکیان
شاید به دلیل مواضع سیاسی پزشکیان است که پس از پیروزی او در انتخاباتی که اکثریت جامعه در آن شرکت نکردند، آمریکا این تحریم و «نه» بزرگ جامعه را به روی حکومت و پزشکیان آورده است.
وزارت خارجه ایالات متحده ضمن تاکید بر ناعادلانه بودن انتخابات جمهوری اسلامی بر این نکته که «نتیجه این انتخابات تاثیری بر رویکرد واشینگتن ندارد» تاکید کرد.
اما از طرف دیگر نیروهای وابسته و مورد حمایت حکومت در منطقه به این نامزد نظام روی خوش نشان دادند. حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان که در آستانه درگیری گسترده با اسرائیل قرار دارد در پیام تبریک به مسعود پزشکیان نوشت: «ما با شما به راه خود ادامه خواهیم داد تا به پیروزی نهایی برسیم.»
ناصر ابوشریف، نماینده جهاد اسلامی فلسطین هم در پیامی ضمن تبریک به پزشکیان نوشت که روی حمایت از فلسطین در دوره جدید ریاست جمهوری حساب می‌کند.
به نظر می‌رسد دیدگاه‌های پزشکیان در سال‌های گذشته، برخلاف آنچه در تبلیغات برای رای‌گیری از جامعه معترض به حکومت و سپاه نشان داده، بیشتر نزدیک به سپاه و در راستای پیشبرد سیاست کلان جمهوری اسلامی در حمایت از گروه‌های نیابتی و ضدیت با غرب است.
دوگانه میدان و دیپلماسی؛ ادامه راه رئیسی
از عوامل اصلی پیروزی پزشکیان بر سعید جلیلی، ساختن دوگانه به ویژه در حوزه سیاست خارجی بود.
به اعتقاد برخی، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین با حمایت تمام‌قد از پزشکیان، وعده احیای برجام و مذاکره برای رفع تحریم‌ها، نقشی اساسی در پیروزی او بر جلیلی ایفا کرد.
با این حال، به گفته پزشکیان، او در مسیر ریاست دولت و خط مشی شامل تعیین وزرا پیرو نظر رهبر جمهوری اسلامی عمل خواهد کرد.
در این میان، ظریف گفته که تمایلی به وزارت خارجه ندارد، و فراتر از آن، ترکیب مجلس هم احتمالا اجازه بازگشت به وزارتخانه به او نخواهد داد. چهره‌هایی مثل عباس عراقچی یا مهدی سنایی، ممکن است بتوانند با نظر خامنه‌ای جایگزین ظریف شوند، اما هر کسی بیاید به گفته پزشکیان، اختیار کامل با رهبر خواهد بود.
اردیبهشت ۱۴۰۰، ظریف در مورد چرایی شکست برجام موضوع را به دوگانه میدان و دیپلماسی ربط داد. به گفته او، حکومت ایران «میدان»، یعنی عرصه فعالیت سپاه پاسداران را بر «دیپلماسی» ترجیح داد. او همچنین به نقش قاسم سلیمانی، فرمانده «میدان» نظام، در وارد کردن آسیب به دیپلماسی دولت روحانی اشاره کرده بود.
با این حال، موضوع روابط خارجی در دولت پزشکیان با دولت روحانی به‌کلی متفاوت است. با نزدیک شدن به تاریخ انقضای برجام، عملا احیای این توافق به‌شکل سابق منتفی است و حوادث متعدد دیگری نیز رخ داده است. جنگ در اوکراین و غزه و پس از آن درگیری سپاه با اسرائیل، شرایط جهانی را برای ایران متفاوت کرده و نیاز به یک توافق جامع و گسترده‌تر وجود دارد، امری که اکنون سخت‌تر و دشوارتر شده است.
دو روز پس از پیروزی پزشکیان در رقابت با جلیلی، سعید لیلاز، فعال اصلاح‌طلب و از حامیان او هم خط و ربط چهار سال آینده را علنی کرده است، جایی که گفت: «من اصلا به مصلحت پزشکیان نمی‌بینم که بخواهد کوچک‌ترین حرکتی در زمینه سیاست خارجی، بدون اجازه و موافقت خامنه‌ای انجام دهد.»
تایید صلاحیت مسعود پزشکیان در این انتخابات غیر دموکراتیک، سوابق او در همراهی با سپاه پاسداران، گروه‌های نیابتی، فلسطین و اعتراف به پیروی از برنامه‌های خامنه‌ای، همگی شواهدی هستند که نشان می‌دهد احتمالا پزشکیان دست‌کم در این حوزه کاملا در راستای مسیر دولت ابراهیم رئیسی قدم بردارد.
