دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، در گفت‌وگویی که از شبکه فاکس‌نیوز پخش شد، گفت دوست دارد با پاپ لئو چهاردهم— نخستین پاپ اهل ایالات متحده — گفت‌وگو کند.
ترامپ در این مصاحبه که روز دوشنبه ضبط شده بود، گفت انتخاب پاپ اهل آمریکا «واقعا انتخابی غافلگیرکننده بود».
به‌نوشته رویترز، هنگامی که دونالد ترامپ سه‌شنبه ۲۳ اردیبهشت در عربستان سعودی اعلام کرد که تمامی تحریم‌ها علیه سوریه را لغو خواهد کرد، نه تنها بسیاری را در منطقه شگفت‌زده کرد، بلکه شماری از مقامات ارشد در درون دولت آمریکا را نیز غافلگیر کرد.
به‌گزارش رویترز، در واشینگتن مقامات ارشد وزارت امور خارجه و وزارت خزانه‌داری که با روند اعمال تحریم‌ها آشنا هستند، بلافاصله به تلاش افتادند تا چگونگی لغو تحریم‌هایی را بررسی کنند که برخی از آنها دهه‌هاست برقرار بوده‌اند. به گفته چهار مقام آمریکایی مطلع، هیچ یادداشت یا دستورالعملی پیش از اعلام ناگهانی لغو تحریم‌ها از سوی کاخ سفید برای این نهادها ارسال نشده بود تا برای لغو تحریم‌ها آماده شوند.
یکی از مقامات ارشد آمریکایی به خبرگزاری رویترز گفت، کاخ سفید نه تنها هیچ سند یا دستور کتبی برای لغو تحریم‌ها ارائه نکرده بود، بلکه هیچ هشدار یا اطلاع قبلی درباره قریب‌الوقوع بودن لغو تمامی تحریم‌های سوریه نیز نداده بود.
رویترز افزوده که این اقدام ناگهانی، به سبک همیشگی ترامپ انجام شد: تصمیمی غیرمنتظره، اعلامی نمایشی، و غافلگیری نه فقط برای متحدان، بلکه حتی برای بخشی از تیم خود او که وظیفه اجرای چنین سیاست‌هایی را برعهده دارند.
پس از این اعلام، مقامات سردرگم بودند که لغو این لایه‌های پیچیده تحریم‌ها چگونه باید انجام شود، کدام تحریم‌ها قرار است برداشته شود و این روند چه زمانی آغاز خواهد شد.
به گفته مقام ارشد آمریکایی، زمانی که ترامپ چهارشنبه ۲۴ اردیبهشت در عربستان سعودی با احمد الشرع، رییس‌جمهوری موقت سوریه، دیدار کرد هنوز مقامات وزارت امور خارجه و وزارت خزانه‌داری نمی‌دانستند دقیقا باید چه کنند.
یکی از مقامات گفت: «همه در تلاش هستند بفهمند چطور باید این تصمیم را اجرایی کنند.»
پس از برکناری بشار اسد، رییس‌جمهوری سابق سوریه در اواخر سال گذشته، کارشناسان در وزارت امور خارجه و خزانه‌داری، یادداشت‌هایی تهیه کرده بودند تا در صورت تصمیم دولت برای لغو تحریم‌ها، روند اجرایی آن مشخص باشد.
اما مقامات ارشد امنیت ملی در کاخ سفید و برخی نمایندگان کنگره مدت‌ها درباره لغو تحریم‌ها مردد بودند؛ دلیل آن هم روابط پیشین احمد الشرع با القاعده بود؛ گرچه او در سال ۲۰۱۶ به‌طور رسمی از این گروه جدا شده بود.
به گفته مقام ارشد آمریکایی، پیش از سفر ترامپ به عربستان، هیچ نشانه مشخصی، دست‌کم برای مقامات درگیر در موضوع تحریم‌ها، وجود نداشت که دریابند رییس‌جمهوری تصمیم نهایی را گرفته باشد.
وزارت امور خارجه و خزانه‌داری آمریکا نیز در برابر درخواست رویترز برای اظهار نظر، واکنشی نشان ندادند.
یک مقام کاخ سفید به رویترز گفت که ترکیه و عربستان سعودی از ترامپ خواسته بودند تحریم‌ها را لغو و با احمد الشرع دیدار کند. ترامپ نیز در سخنرانی خود اعلام کرد که هدف از این تصمیم، فراهم کردن فرصت آینده‌ای بهتر برای سوریه است.
فرآیند پیچیده لغو تحریم‌ها
با این حال، رویترز در گزارش خود تاکید کرده است که به‌نظر نمی‌رسد لغو تحریم‌های سوریه به‌سرعت عملی شود.
در بیانیه کاخ سفید درباره دیدار ترامپ با احمد الشرع آمده است که رییس‌جمهوری آمریکا چند شرط برای لغو تحریم‌ها تعیین کرده، از جمله اخراج تمامی تروریست‌های خارجی از خاک سوریه، اخراج «تروریست‌های فلسطینی» و همکاری برای جلوگیری از بازگشت داعش.
لغو تحریم‌ها معمولا فرآیندی دشوار و زمان‌بر است که نیاز به هماهنگی میان چند نهاد دولتی و کنگره دارد.
در مورد سوریه، این روند حتی پیچیده‌تر است. این کشور سال‌هاست تحت مجموعه‌ای از تحریم‌ها قرار دارد که آن را از نظام مالی بین‌المللی جدا و واردات بسیاری از کالاهای خارجی به این کشور را ممنوع کرده است.
اولین تحریم‌های آمریکا علیه سوریه به سال ۱۹۷۹ بازمی‌گردد، زمانی که این کشور در فهرست دولت‌های حامی تروریسم قرار گرفت. در طول دهه‌ها، به‌ویژه پس از قیام سال ۲۰۱۱ علیه اسد، چندین دور تحریم دیگر نیز اعمال شده است.
ادوارد فیشمن، مقام پیشین وزارت امور خارجه آمریکا و نویسنده کتاب «نقاط گلوگاهی»، به رویترز گفته است که لغو تحریم‌های سوریه که ترکیبی از دستورات اجرایی و قوانین مصوب هستند، ممکن است ماه‌ها طول بکشد. با این حال، به گفته او، وزارت خزانه‌داری تجربه لغو تحریم‌های ایران در سال ۲۰۱۵ در چارچوب توافق هسته‌ای را دارد.
یکی از پیچیدگی‌های اصلی، تحریم‌هایی است که تحت قانون «قیصر» (قانون حمایت غیرنظامیان سوریه)، در سال ۲۰۱۹ تصویب و در اواخر سال گذشته تمدید شد؛ یعنی پس از سقوط دولت سوریه. این قانون، نه فقط حکومت اسد، بلکه شرکت‌ها و دولت‌های خارجی همکار با آن را نیز هدف قرار داده است.
لغو این قانون نیازمند اقدام کنگره است، اما بندی در آن وجود دارد که به رییس‌جمهوری اجازه می‌دهد به دلایل امنیت ملی، تحریم‌ها را به حالت تعلیق درآورد. ترامپ همچنین می‌تواند از طریق صدور یک مجوز عمومی (general license)، برخی یا همه تحریم‌ها را به‌طور موقت تعلیق کند.
به‌گفته فیشمن بعید است که همه تحریم‌ها به‌طور کامل لغو شوند. برخی اشخاص یا نهادها در سوریه که به‌دلایل خاصی همچون حمایت از گروه‌های تروریستی تحریم شده‌اند، ممکن است همچنان در فهرست تحریم‌ها باقی بمانند.
در حالی که چین با گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری، نفوذ خود را در منطقه تقویت می‌کند، آمریکا با تکیه بر روابط سنتی و ابزارهایی چون فروش تسلیحات و چتر امنیتی، تلاش دارد جایگاه خود را بازپس گیرد.
این رقابت نه تنها برای کشورهای عربی، بلکه برای بازیگرانی چون ایران نیز پیامدهای مهمی دارد.
سفر ترامپ و توافقات کلان با عربستان سعودی
در جریان سفر دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا به عربستان سعودی، شعار «شکوفایی روابط تجاری، سرمایه‌گذاری و اقتصاد»، محور گفت‌وگوها و ترجیع‌بند شعارهای او شده است.
در روز نخست این سفر، ۱۴۵ توافق‌نامه و قرارداد به ارزش ۳۰۰ میلیارد دلار، از جمله ۱۴۲ میلیارد دلار فروش تسلیحات، میان دو کشور امضا شد.
ریاض همچنین متعهد به سرمایه‌گذاری ۶۰۰ میلیارد دلاری در اقتصاد آمریکا شد که ۲۰ میلیارد دلار آن از سوی شرکت سعودی «دیتاولت» برای توسعه مراکز داده و زیرساخت‌های انرژی مرتبط با هوش مصنوعی در آمریکا اختصاص یافت.
ترامپ پس از شرکت در اجلاس رهبران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (عربستان سعودی، امارات، قطر، بحرین، عمان و کویت) در ریاض، به قطر سفر کرد و قرار نیست به امارات برود.
او پیشتر گفته بود این سفر می‌تواند یک تریلیون دلار سرمایه عربی را روانه اقتصاد آمریکا کند.
جدال تجاری: سقوط آمریکا، جهش چین
کشورهای عربی خلیج فارس اگرچه متحدان سنتی آمریکا هستند، در دهه گذشته روابط تجاری خود را با چین به‌طرز چشمگیری گسترش داده‌اند.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایالات متحده، تجارت دوجانبه آمریکا با شش کشور شورای همکاری خلیج فارس با افت ۳۵ درصدی طی یک دهه گذشته به ۷۸ میلیارد دلار رسیده است.
یکی از دلایل اصلی این کاهش، تبدیل آمریکا به صادرکننده خالص نفت و گاز است که سهم بازار این کشور در صادرات نفت کشورهای عربی را به تنها سه درصد رسانده است.
در مقابل، آمار گمرک چین نشان می‌دهد تجارت دوجانبه این کشور با شورای همکاری خلیج فارس طی دهه گذشته ۱۱۱ درصد رشد کرده و در سال ۲۰۲۴ به ۲۸۷ میلیارد دلار رسیده است.
نکته قابل توجه، تراز تجاری مثبت کشورهای عربی با چین و منفی با آمریکا است که نشان‌دهنده ارزآوری بیشتر تجارت با چین برای این کشورهاست.
چین با ابتکارهایی چون «کمربند و جاده» و قراردادهای بلندمدت انرژی، از جمله توافق ۲۵ ساله با عربستان سعودی برای خرید نفت یا قراردادهای بلند مدت خرید گاز مایع قطر، به شریکی کلیدی برای منطقه تبدیل شده است. برای نمونه، پروژه‌های زیرساختی چین، مانند توسعه بندر جبل‌علی در امارات یا شهر نئوم در عربستان سعودی، نشان‌دهنده نفوذ فزاینده پکن است.
تسلیحات و امنیت: اهرم آمریکا
آمریکا همچنان با تکیه بر فروش تسلیحات پیشرفته و تضمین چتر امنیتی، نفوذ خود را در منطقه حفظ می‌کند.
طبق گزارش موسسه تحقیقات صلح سیپری، عربستان سعودی و قطر در بازه ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ جزو چهار واردکننده برتر تسلیحات جهان بودند. حدود ۷۵ درصد تسلیحات عربستان سعودی از آمریکا و مابقی عمدتا از فرانسه و اسپانیا تامین شده است.
کویت و بحرین نیز به ترتیب شاهد افزایش ۵.۵ و ۱۰ برابری خرید تسلیحات نسبت به پنج سال قبل بودند که بخش اعظم آن از آمریکا خریداری شد. در مجموع، شش کشور شورای همکاری خلیج فارس بیش از ۲۰ درصد از کل تجارت تسلیحات جهان را در این دوره به خود اختصاص داده‌اند که بخش اعظم آن از کشورهای غربی، خصوصا آمریکا، خریداری شده است.
سرمایه‌گذاری: رقابت برای جذب ثروت عربی
کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با ذخایر عظیم مالی، هدفی جذاب برای قدرت‌های جهانی هستند. طبق آمار موسسه جهانی صندوق‌های ثروت ملی، مجموع ذخایر صندوق‌های نفتی این کشورها بیش از ۳.۵ تریلیون دلار و دارایی‌های دیگر صندوق‌های ثروت ملی آنها نیز در همین حدود است. ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی این کشورها نیز بیش از ۸۵۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.
آمریکا تاکنون سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در منطقه انجام داده است؛ برای نمونه، ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم در اقتصاد عربستان سعودی، آمریکا را در جایگاه هشتم سرمایه‌گذاران خارجی این کشور قرار داده است.
با این حال، چین با سرعت بیشتری در حال پیشی گرفتن است. بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴، چین ۲۱.۶ میلیارد دلار در عربستان سرمایه‌گذاری مستقیم کرده، در حالی که این رقم برای آمریکا ۱۲.۵ میلیارد دلار بوده است.
طبق محاسبات موسسه امریکن انترپرایز، حجم پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های چین در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به ۱۵۵ میلیارد دلار رسیده که نیمی از آن در عربستان سعودی متمرکز است.
جایگاه ایران در این رقابت
رقابت آمریکا و چین در خاورمیانه برای ایران نیز پیامدهایی دارد. چین به‌عنوان شریک اصلی تجاری ایران و امضاکننده توافق همکاری ۲۵ ساله، از نفوذ خود در کشورهای عربی برای ایجاد توازن در منطقه استفاده می‌کند. در مقابل، تقویت روابط آمریکا با کشورهای عربی، به‌ویژه در حوزه تسلیحات و امنیت، می‌تواند فشارها بر ایران را افزایش دهد.
از طرفی چین طی یک دهه گذشته سرمایه‌گذاری خاصی در ایران انجام نداده و حتی این کشور را از مسیر کریدورهای ترانزیتی موسوم به «کمربند و جاده» نیز کنار گذاشته و اتفاقا تمرکز خود را بر همه کشورهای همسایه ایران گذاشته و این کشور را کلا دور زده است.
چین همچنین اگرچه خرید نفت از ایران را با دریافت تخفیف و به رغم تحریم‌ها ادامه می‌دهد، اما طی سال‌های گذشته هرگز نفت ارزان ایران را جایگزین نفت کشورهای عرب خلیج فارس نکرده است.
آینده خاورمیانه در کشاکش قدرت‌ها
رقابت اقتصادی آمریکا و چین در خاورمیانه، فراتر از تجارت و سرمایه‌گذاری، به بازتعریف توازن قدرت در منطقه منجر شده است.
آمریکا با تکیه بر تسلیحات و روابط تاریخی، همچنان شریکی کلیدی برای کشورهای عربی است، اما رشد نفوذ چین، به‌ویژه در حوزه زیرساخت و انرژی، نشان‌دهنده تغییر تدریجی اولویت‌های منطقه است.
برای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، این رقابت فرصتی برای تنوع‌بخشی به شرکای تجاری و افزایش قدرت چانه‌زنی است. با این حال، پیامدهای این جدال برای ثبات منطقه و بازیگرانی چون ایران همچنان نامشخص است. آیا خاورمیانه به سمت همکاری‌های متوازن‌تر حرکت خواهد کرد یا در دام رقابت‌های ژئوپلیتیک گرفتار خواهد شد؟
پاسخ این پرسش به تصمیمات رهبران منطقه و استراتژی‌های دو ابرقدرت جهانی بستگی دارد.
