ایران اینترنشنال
در روزگاری که خاورمیانه هر روز میان آتش‌بس و آتش‌گشودن معلق است، یک رستوران کوچک در قلب تل‌آویو بدل شده به صحنه‌ی تازه دیپلماسی آمریکایی؛ جایی که صلح و سیب‌زمینی سرخ‌کرده کنار هم سرو می‌شوند.
فیلم که در تاجیکستان ساخته شده، بهعنوان نماینده این کشور در اسکار حضور دارد و در صورت موفقیت در نمایشهای آمریکایی- از جمله جشنواره شیکاگو که این روزها برگزار خواهد شد- می‌تواند یکی از بختهای ورود به فهرست اولیه فیلمهای منتخب در بخش فیلمهای بینالمللی باشد، جایی که جعفر پناهی با فیلم «یک تصادف ساده» یکی از بختهای اصلی است و دو فیلمساز دیگر ایرانی هم که فیلمهایشان از سوی کانادا و ایران به اسکار فرستاده شده، در همین بخش رقابت خواهند کرد، در حالی که به نظر میرسد در نهایت بخت چندانی نداشته باشند.
فیلم تازه شهرام مکری ادامهای است بر آثار قبلی با همان سبک و سیاق: نماهای بلند(و گاه بسیار بلند که در هر دو بخش اول فیلم بدون قطع روایت می‌شود)، داستان پیچ در پیچ و تو در تو و روایت دایرهوار که در آن اتفاقات و وقایع به نقطههای قبلی خود باز می‌گردند.
فیلم شباهتهای زیادی به «ماهی و گربه» دارد و شیوه روایت آنها، دو فیلم را به یکدیگر پیوند میزند، هرچند ماهی و گربه به تمامی قطع ندارد و در یک نما فیلمبرداری شده، اما خرگوش سیاه، خرگوش سفید، از اپیزود سوم به بعد قطع دارد.
مکری درباره این تصمیماش می‌گوید:«بخش اول و بخش دوم دو داستان مستقل هستند و از داستان سوم دو داستان در دل یکدیگر کات میخورند. در بخش اول و دوم داستان دارد خطی پیش میرود و به محض این که در پایان بخش دوم شلیک اتفاق میافتد، اولین پیچخوردگی داستان شروع می‌شود که در بخش خرگوشها این داستانها کاملاً در هم تنیده می‌شود.»
فیلم از نظر پیچیدگیهای داستانی به «هجوم» نزدیکی می‌شود و حتی این بار از آن فیلم هم پیچیدهتر است، تا آنجا که بخشی از روایت در تماشای بار اول گم می‌شود و فیلم به تماشای مجدد نیاز دارد.
همه چیز با یک مقدمه آغاز می‌شود؛ جایی که در یک عتیقه فروشی تپانچهای شلیک می‌کند و یک نفر میمیرد. در بخش اول با یک زن ایرانی و شوهر تاجیکش روبهرو هستیم که در آن زن که یک از تصادف شدید جان سالم به در برده، به شکل باندپیچی شده ماجراهای پیچیدهای را از سر میگذراند.
در بخش دوم، وارد پشت صحنه یک فیلم میشویم، فیلمی که کارگردان ایرانیاش شهرام نام دارد و در یکی دو صحنه هم خود مکری دیده می‌شود. اما مردی(با بازی بابک کریمی) که حالا در چهلمین تجربهاش در سینما حضور دارد، نگران رخ دادن یک فاجعه تلخ در طول فیلمبرداری است که همه چیز در آن با یک تپانچه در ارتباط قرار میگیرد؛ همان تپانچهای که در سریال «هزاردستان» ساخته علی حاتمی با آن شلیک کرده بودند و حالا در این فیلم در حال بازسازی آن صحنه هستند.
حالا داستانها به نوعی با هزاردستان و تاریخ پیوند میخورد و هر دو داستان زن و شوهر و فیلمبرداری، در اپیزودهای بعدی به موازات هم پیش میروند در حالی که زمان - به عنوان مهم‌ترین دغدغه فیلمساز- کاملاً به هم میریزد و مفهوم گذشته، حال و آینده معنای خود را از دست میدهد. به مانند ماهی و گربه، در یک نما، از حال به گذشته میرویم و ناگهان از آینده سر در میآوریم، بدون این که قطعی در نما رخ داده باشد.
استراتژی تکرار باز در این فیلم مکری هم دیده می‌شود و یک واقعه را گاه چند بار از چند زاویه میبینیم، زمانی که یک شخصیت در حال حرکت حتی با کمی قبل یا بعد خودش روبهرو می‌شود و این جاست که مایه اصلی دیگر فیلم- دوگانگی- رخ مینمایاند.
بابک کریمی نقش یک ایتالیایی را هم بازی می‌کند که گاه این دو شخصیت ایرانی و ایتالیایی -که در واقع یک نفر هستند- رو در روی هم قرار میگیرند و نقطه ارتباط آنها تپانچهای است که با خود آوردهاند و این تپانچه هم قصه اول(قصه زن و شوهر) و هم قصه دوم( فیلمبرداری) را به هم متصل و سرنوشت روایت را روشن خواهد کرد.
از طرفی این دوگانگی در دو خرگوش سیاه و سفید معنا پیدا می‌کند، دو خرگوشی که معناهای استعاری داستانهای فیلم را تصویرسازی میکنند و وجوه روانی پیچیده شخصیتها را شکل میدهند.
از سوی دیگر فیلمهای مکری همگی به نوعی درباره سینما هستند و وجوه گوناگونی از دنیای سینما را بازتاب میدهند. حضور سینما اگر در «اشکان، انگشتر متبرک و چند داستان دیگر» و «ماهی و گربه» به شکل مفهومی و کلی بود، حالا «جنایت بیدقت» و «خرگوش سیاه، خرگوش سفید»، به شکل مستقیم با سینما پیوند میخورد: جنایت بیدقت با فیلم گوزنها و فیلم تازه با سریال هزاردستان.
از طرفی نمایش فیلم در جنایت بیدقت، به بازسازی فیلم در خرگوش سیاه، خرگوش سفید رسیده و نمایش پشت صحنه و فیلمبرداری، به بخش مهمی از فیلم تازه بدل شده است؛ فیلمی که در پیچیدگی - و در ارتباط با سینما و فیلمسازی و همینطور مضمون زمان- بسیار به فیلم درخشان دیوید لینچ -امپراتوری درون- شبیه می‌شود و فیلمساز - شاید به پیروی از این جملات دیوید لینچ که می‌گوید «مگر همه چیز در زندگی واقعی ما واضح و آشکار است که انتظار دارید در فیلم هم همه چیز واضح باشد؟»- ابایی ندارد که بخشهایی از فیلمش قابل درک نباشد.
در میان چهره‌های شاخص سیاسی دوران پهلوی دوم، هوشنگ نهاوندی چهره‌ای خاص بود. مردی که مدتی کوتاه پس از بازگشت از فرانسه و پایان تحصیل دانشگاهی در اقتصاد دولتی وارد دولت شد و تا انقلاب سال ۵۷ در بالاترین سطح مقامات حکومتی حضور داشت. هرچند رویای او برای در اختیار گرفتن پست نخست‌وزیری در نهایت تعبیر نشد.
نهاوندی رابطه‌ای بسیار نزدیک با حسنعلی منصور نخست‌وزیری داشت که سال ۱۳۴۳ از سوی فدائیان اسلام ترور شد. با این‌حال رابطه نهاوندی با امیرعباس هویدا، نخست وزیر بعدی، خوب نبود. نهاوندی به روش‌های او در حکمرانی انتقاد می‌کرد و اعتقاد داشت برای ریاست دولت مناسب نیست. از سوی دیگر احتمالا هویدا او را در قامت رقیب خود می‌دید.
وزارت و ریاست دانشگاه
وزارت آبادانی و مسکن در دولت حسنعلی منصور، ریاست مهم‌ترین دانشگاه‌های ایران، دو دانشگاه تهران و پهلوی شیراز و وزارت علوم در دولت دوم شریف‌امامی از جمله مشاغل رسمی هوشنگ نهاوندی بودند. نهاوندی وقتی به ریاست دانشگاه تهران رسید، که اعتراضات در این دانشگاه به اوج رسیده بود.
نهاوندی از اسدالله علم، وزیر دربار، نقل می‌کند که گفته بود: «دو تا شغل را از من قبول کن هرگز نباید قبول کنی. یکی شهرداری تهران، یکی ریاست دانشگاه. از نخست‌وزیری هم هر دو تایش مشکل‌تر است». با این‌حال نهاوندی ریاست دانشگاه تهران را پذیرفت و در مجموع کارنامه‌ای موفق در این پست داشت.
در دفتر شهبانو
هوشنگ نهاوندی علاوه بر اینها مدت کوتاهی رییس دفتر شهبانو فرح پهلوی بود. نهاوندی می‌گوید شاه به این دلیل از او خواست ریاست دفتر فرح پهلوی را بپذیرد تا اول «حساب و کتاب‌های دفتر» و بودجه خرید آثار هنری را سروسامان بدهد و دوم بر رفت وآمد افراد نظارت داشته باشد.
نهاوندی در گفت‌وگو با تاریخ شفاهی هاروارد می‌گوید:«به‌خصوص معاشرت‌های ایشان را بنده به هیچ وسیله‌ای نمی‌توانستم کنترل بکنم. اعلیحضرت هم فکر می‌کنم برای خاطر اینکه وجدان خودش را راحت کرده باشد و برای ضبط در تاریخ به بنده می‌گفت که فلان شخص را به دربار راه ندهید و این فلان شخص شب‌ها در مهمانی‌های ایشان هم شرکت می‌کرد.»
گروه مسائل ایران
اما اینها فقط بخش کوچکی از کاری بود که هوشنگ نهاوندی در دوران پهلوی انجام داد. شاید بشود گفت مهم‌ترین نقش نهاوندی در آن دوران، تاسیس و مدیریت «گروه مسائل ایران» یا آن‌طور که نامیده می‌شد «گروه اندیشمندان» بود.
گروه بررسی مسائل ایران نه یک نهاد رسمی دولتی، بلکه یک حلقه فکری از افراد صاحب نفوذ و دانشگاهی، مشابه اندیشکده‌های غربی بود که ایده آن از الگوهای فرانسوی و آمریکایی گرفته شده بود. جلسات در تهران و گاهی در سعدآباد برگزار می‌شد و خروجی آنها در قالب گزارش‌های تحلیلی محرمانه برای شخص شاه و گاهی برای شورای اقتصاد یا شورای عالی آموزش عالی ارسال می‌شد.
دستور کار گروه، چنانکه از گزارش‌های موجود و گفته‌های نهاوندی برمی‌آید، بررسی علل نارضایتی اجتماعی، ضعف نظام اداری، کاهش کارایی نهادهای دولتی و گسست میان دولت و جامعه بود. به‌عبارت دیگر، گروه قرار بود به‌صورت علمی هشدار دهد که برنامه‌های مدرن‌سازی چگونه ممکن است به بحران مشروعیت و کارآمدی منتهی شود.
نهاوندی در گزارش‌های خود به شاه مستقیما نسبت به شکاف اجتماعی عمیق، تمرکز قدرت و سرکوب سیاسی هشدار داده بود، گرچه به این گزارش‌ها ترتیب اثری داده نشد و حتی باعث دلخوری امیرعباس هویدا نخست‌وزیر هم شد.
نهاوندی می‌گوید: «من فکر می‌کنم که تجربه خوبی بود به این خاطر که ثابت شد که با یک مقداری ملاحظه حتی در یک حکومت موسوم به دیکتاتوری می‌شود مطالبی را به شاه گفت. تجربه بدی بود به این خاطر که دیدیم که ترتیب اثری داده نشد. ولی در ضمن با کسی کاری هم نداشتند، به این خاطر که در میان ما اکثرا دانشگاهی بودند.»
کابینه نجات
هوشنگ نهاوندی همچنین در بحبوحه انقلاب تلاش کرد با همگرایی میان گروه‌های مخالف پهلوی از وقوع انقلاب جلوگیری کند. او می‌گوید که در هماهنگی با شاه و پس از مذاکره با گروه‌های مخالف از جمله آیت‌الله شریعتمداری و افراد جبهه ملی موفق شد توافقی را برای یک کابینه ائتلافی به‌دست آورد، اما در نهایت شاه با روی کار آمدن این کابینه موافقت نکرد.
نهاوندی در این‌باره می‌گوید: «به‌هرحال این برنامه را پیاده کردیم و افراد را به روی کاغذ آوردیم، لااقل افراد عمده را. فرمول‌ها هم پذیرفته شده بود و بنده رفتم و این را به حضور اعلیحضرت دادم... گفتند که من می‌روم فکر می‌کنم. و بعد من شنیدم که ایشان با علیاحضرت مشورت کردند و علیاحضرت شدیدا مخالفت کردند با این فکر. و خیلی هم طبیعی بود برای اینکه علیاحضرت از ماه شهریور با دکتر بختیار در مذاکره بودند برای اینکه ایشان را بیاورند.»
پس از انقلاب
با وقوع انقلاب هوشنگ نهاوندی هم مثل بسیاری از مقامات دوران پهلوی راهی اروپا شد. در اروپا، نهاوندی مدت کوتاهی فعالیت سیاسی کرد اما پس از آن راه خود را از گروه‌های سیاسی جدا کرد و وارد فعالیت‌های آکادمیک شد. از جمله مدتی در دانشگاه سوربن پاریس تدریس می‌کرد.
نهاوندی همچنین چندین جلد کتاب درباره تاریخ معاصر نوشت. از جمله کتاب «محمدرضا پهلوی، آخرین شاهنشاه» که با همکاری پژوهشگر فرانسوی ایو بوماتی نوشته شد. کتاب‌های «خمینی در فرانسه» و «رضاشاه فرزند ایران» از دیگر آثار نهاوندی هستند.
نهاوندی شخصیتی چندوجهی داشت. سیاستمدار و اقتصاددان بود و از سوی دیگر علاوه بر مدیریت دانشگاهی و دفاع از توسعه آموزش عالی، یکی از چهره‌های نزدیک به ساختارهای قدرت بود. پژوهش درباره او می‌تواند به فهم بهتر رابطه آموزش عالی و دولت در ایران مدرن یاری برساند. همچنین خاطرات و روایات او می‌تواند راهگشای یافتن دلایل انقلاب در ایران باشد که بخشی از آن حاصل توسعه ناموزون بود. نهاوندی هم در دولت و دربار بود و هم منتقد سیستم؛ مردی یگانه در دوران پهلوی دوم.
رستوران «پِرِه» در خیابان نهالات بنیامین، که معمولاً پاتوق هنرمندان و توریست‌هاست، این روزها مهمان‌هایی دارد که نه از جنس سلفی و قهوه، بلکه از جنس قدرت و نفوذ سیاسی‌اند. از استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا در امور خاورمیانه، گرفته تا جرد کوشنر، داماد همیشه در‌صحنه ترامپ، و تقریباً جی.دی ونس، معاون ترامپ، — اگر مأموران امنیتی گذاشته بودند.
هفته پیش درست همان لحظاتی که تلویزیون‌ها در حال پخش بازگشت گروگان‌های اسرائیلی بودند، ویتکاف و همسرش با چند دیپلمات دیگر وارد «پِرِه» شدند. آویاد فلد، صاحب رستوران، چند روز بعد با غرور این طور تعریف کرد: «یه چهره خیلی بلندپایه که همیشه میاد اینجا و از دوستان نزدیک ویتکافه، رستوران ما رو به او معرفی کرد که بسیار هم خوش به حال من شد. دفعه اول خودشون بودن با چندتا دوست نزدیک، ولی این بار با تیم دیپلماتیک اومدن. خیلی هیجان‌انگیز بود.»
طبق روایت او، هیأت آمریکایی کل «مِنو» را سفارش دادند و بعضی غذاها را دوبار. «به‌خصوص بال مرغ‌های پُرشده رو خیلی دوست داشتن. بره هم زیاد خوردن. ولی اون‌چیزی که واقعاً عاشقش شدن، سیب‌زمینی‌هامون بود. گفتن هیچ جای دنیا مثلش نیست!»
بله، در منطقه‌ای که همه دنبال بمب، پهپاد و صلح‌های موقت‌اند، آمریکایی‌ها دنبال سیب‌زمینی درجه یک می‌گردند. سیاست در خاورمیانه هم گاهی از میان روغن سرخ‌کرده عبور می‌کند.
روز بعد، قرار بود صحنه داغ‌تر هم بشود.
طبق برنامه، جی.دی. ونس، معاون ترامپ، قرار بود با هیأت آمریکایی برای صرف شام به «پِرِه» برود. ویتکاف خودش با صاحب رستوران تماس گرفته و گفته بود: «آویاد، امشب کل رستوران رو ببند، فقط برای ما.»
اما ناگهان سرویس مخفی آمریکا گفت: نه! نهالات بنیامین برای سرویس مخفی زیادی آزاد و پرجمعیت است و تامین امنیت در این محله کار بسیار سختی است. این شام مهم و تاریخی لغو شد و قربانی بزرگ امنیت ملی: یک بشقاب سیب‌زمینی طلایی!
فلد می‌گوید: «خیلی حیف شد. یه رابطه‌ی خیلی دوستانه بین من و ویتکاف شکل گرفته بود. اون مرد واقعاً تأثیرگذاریه. می‌خواستیم شبی تاریخی بسازیم. ولی خب، هنوز فرصت هست.»
گاهی امور جدی، حتی به جدیت استقرار صلح در خاورمیانه جنگ‌زده، شبیه فیلم می‌شوند. جایی بین یک رستوران کوچک با نور گرم و خودمانی و یک منطقه درگیر آتش‌بسی شکننده، دیپلماسی آمریکایی بدل می‌شود به نوعی توریسم سیاسی با طعم مدیترانه‌ای. این آدم‌ها می‌آیند تا بر روند آتش‌بس نظارت کنند، اما در نهایت درگیر آتش روغن داغ می‌شوند. کسی چه می‌داند شاید وقتی حال خوش ونس را در کنفرانس خبری دیدیم یا در گزارش‌ها خواندیم «هیأت آمریکایی از اوضاع اسرائیل ابراز رضایت کرد»، منظور همان سیب‌زمینی‌ها بوده باشد. همه می‌دانیم غذای خوب معجزه می‌کند. صلح در خاورمیانه هم نیازمند معجزه است، نیست؟
در جهانی که سیاستمدارها با نیشخند وارد جنگ می‌شوند و با شامهای پنجستاره دنبال صلح می‌گردند، شاید وقتش رسیده باشد که وزارت خارجه آمریکا اندکی به دیپلماسی غذائی فکر کند. اگر قرار باشد ویتکاف و کوشنر برای صلح در خاورمیانه با بال مرغ و سیب‌زمینی پیش بروند، شاید بشود به آینده امیدوار بود.
در نهایت، صاحب رستوران، آقای ف، با لبخند می‌گوید: «اونا عاشق ما شدن. عاشق خیابونهامون، عاشق مردممون، عاشق فضامون. فقط امیدواریم عاشق پنکیکمون هم شده باشن.»
* این متن با الهام از گزارش «لیران شبتی» برای کانال دوازده اسرائیل نوشته شده است.