سفر محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به واشینگتن و دیدار با با ترامپ، فراتر از یک دیدار دوجانبه، گمانه‌زنی‌ها پیرامون نقش تازه عربستان در معماری خاورمیانه را افزایش داده است، نقشی که می‌تواند ریاض را به میانجی اصلی میان جمهوری اسلامی و ایالات متحده بدل کند.
نورمن رول، که بیش از ۳۰ سال در سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) خدمت کرده و زمانی مسئول میز ایران بود، در این برنامه که دوشنبه ۲۶ آبان از سوی شبکه ایران‌اینترنشنال، با اجرای فرداد فرحزاد برگزار شد، گفت: «فکر می‌کنم آدم‌هایی در حکومت ایران هستند که در خلوت خود میگویند ما یک رژیم رو به زوال هستیم.»
او افزود: «آنها میگویند ما خیلی از اتحاد جماهیر شوروی در روزهای پایانی‌اش دور نیستیم. قرار نیست وقتی رهبر فعلی بمیرد، رهبری ما نیز با او در گور بخوابد. آنها میگویند ما می‌خواهیم تداوم داشته باشیم. چطور این دکمه‌ها را تنظیم کنیم؟ چطور این بازی را پیش ببریم؟»
مارک دوبوویتز، مدیرعامل اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، نیز در این برنامه گفت: «این سخن به معنای آن نیست که جمهوری اسلامی همان شوروی است یا سال ۲۰۲۵ همان سال ۱۹۸۹ است، اما همان‌طور که میگویند، تاریخ تکرار نمی‌شود، بلکه پژواک می‌یابد. باید به یاد داشت که ما در دورانی بزرگ شدیم که اتحاد شوروی شکست‌ناپذیر به نظر می‌رسید.»
دوبوویتز تغییر رویکرد تهران در برخی مسائل اجتماعی را به تلاش‌های میخاییل گورباچف، آخرین رهبر شوروی، برای اجرای اصلاحات محدود تشبیه کرد؛ تلاش‌هایی که با هدف نجات نظام انجام شد اما به فروپاشی آن انجامید.
در حملات غافلگیرانه اسرائیل در خرداد ماه ده‌ها فرمانده ارشد نظامی جمهوری اسلامی و متخصصان برنامه هسته‌ای ایران کشته شدند و بخش بزرگی از پدافند هوایی ایران از کار انداخته شد. آمریکا نیز با حمله به سه سایت هسته‌ای ایران وارد جنگ شد و پس از آن آتش‌بس برقرار کرد.
در ماه‌های پس از جنگ، بن‌بست بر سر برنامه هسته‌ای مورد مناقشه ایران تشدید شده است، زیرا دولت آمریکا تحت ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تحریم‌ها را افزایش داده و قدرت‌های اروپایی نیز روند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را فعال کرده‌اند.
با شدت گرفتن فشار اقتصادی، حاکمان جمهوری اسلامی در اجرای قوانین حجاب سختگیری کمتری نشان می‌دهند، اما هم‌زمان، بنا بر گزارش نهادهای حقوق بشری، میزان اعدام‌ها و بازداشت‌ها افزایش یافته و بر شدت سرکوب مخالفان و محدودیت بر آزادی بیان افزوده شده است.
رول در این نشست گفت: «چیزی شبیه شورویِ اواخر دهه ۱۹۸۰ وجود دارد. چه کسی در سال ۱۹۸۸ به انقلاب بزرگ شوروی باور داشت؟ این حکومت با پوسیدگی روبه‌روست. پوسیدگی‌ای که اجتناب‌ناپذیر است.»
«تغییر رژیم»
در اوج جنگ، رهبران آمریکا و اسرائیل هر دو تمایل خود را برای سرنگونی نظام حاکم ایران ابراز کرده بودند، اما آتش‌بسی که از سوی ترامپ برقرار شد این احتمال را به تاخیر انداخت.
دوبوویتز گفت اسرائیل همچنان مصمم است دشمن اصلی خود در منطقه را ریشه‌کن کند.
او گفت: «پس از سال‌ها، سرنگونی رژیم در ایران اکنون یک ستون مرکزی در استراتژی اسرائیل است. فکر می‌کنم حملات هفتم اکتبر همه‌چیز را تغییر داد. این یعنی: ما دیگر نمی‌توانیم با جمهوری اسلامی زندگی کنیم. ما می‌دانیم که خامنه‌ای به نابودی ما متعهد است.»
رول اما تاکید کرد که تردید دارد قدرتی خارجی بتواند تغییر بنیادینی در ایران ایجاد کند.
او گفت: «مطمئن نیستم هیچ کشور خارجی بتواند کل این سازه را دگرگون کند، اما به‌یقین کشوری مانند آمریکا می‌تواند و باید هر حمایتی را که ممکن است ارائه دهد تا مردم ایران بتوانند این ساختار را مطابق نیازهای خود و برای آینده‌ای بهتر، از درون تغییر دهند.»
جمهوری اسلامی، اسرائیل و غرب را به تلاش برای سرنگونی نظام متهم می‌کند و بقای خود را نتیجه حمایت مردمی و «مقاومت در برابر تجاوز خارجی» می‌داند.
جمهوری اسلامی به‌تازگی بیلبوردی در میدان انقلاب تهران نصب کرده است که در آن صدام حسین و معمر قذافی در حالی که درون تاج مجسمه آزادی آمریکا زندانی شده‌اند نشان می‌دهد؛ نمادی از «سرنوشت دیکتاتورهایی که قربانی مداخلات آمریکا شدند».
رول گفت: «آنها با یک حمله آمریکا یا اسرائیل سقوط نکردند. آنها با یک ضربه جراحی از سوی آمریکا به چند سایت هسته‌ای در ایران سقوط نکردند.»
دوبوویتز نیز تایید کرد که اصطلاح «تغییر رژیم» در واشینگتن نامحبوب است.
او افزود: «ما به خاطر تجربه‌مان در عراق و افغانستان، از عبارت تغییر رژیم خوشمان نمی‌آید، هرچند هیچ‌کس از اعزام ۵۰۰ هزار نیروی زرهی آمریکا برای حمله به ایران صحبت نمی‌کند. در واقع، آنچه امروز مورد بحث قرار می‌گیرد «استراتژی ریگان» است؛ روشی که رونالد ریگان در دهه ۱۹۸۰ با موفقیت به کار گرفت: افزایش حداکثری حمایت از مخالفان رژیم و اعمال بیشترین فشار ممکن بر خود رژیم.»
نگار مجتهدی، مجری پادکست هفتگی «Eye for Iran» در بخش انگلیسی ایران‌اینترنشنال و نویسنده گزارشهای تحقیقی و مصاحبههای تحلیلی، در سخنرانی پذیرش جایزه درباره ریشههای ایرانی خود و رنج مردم ایران سخن گفت.
او افزود: «من اغلب از خودم یک سوال ساده پرسیدهام: بهترین چیز برای مردم ایران چیست؟ نه برای حاکمانش، بلکه برای مردان، زنان و کودکانی که صدایشان اغلب نادیده گرفته میشود. چون وقتی سیاست و قدرت کنار میروند، آنها هستند که واقعاً اهمیت دارند.»
مجتهدی گفت: «روزنامهنگاری در ذات خود یعنی حقیقت، یعنی تاباندن نور به جایی که دیگران تاریکش میخواهند. یعنی صدا دادن به کسانی که به سکوت کشانده شده‌اند و پاسخگو کردن قدرتمندان؛ هرکه باشند.»
ارزشهای دموکراتیک
شبکه رهبری ترنس آتلانتیک که همچنین به‌عنوان «آزادی ابتکارات رسانهای» شناخته میشود، شبکه ایران‌اینترنشنال را برای برتری در گزارشگری بینالمللی مورد تجلیل قرار داد.
مهدی پرپنچی، سردبیر اجرایی شبکه، که جایزه را بهنمایندگی از این شبکه ۲۴ساعته فارسیزبان مستقر در لندن و واشینگتن دریافت کرد، از شبکه رهبری ترانس آتلانتیک برای تقویت گفتوگوی بینالمللی و ارزشهای دموکراتیک تشکر کرد.
پرپنچی گفت: «برای ما، این تقدیر تنها قدردانی از تیمی نیست که بیوقفه کار می‌کند تا بتوانیم وظیفه خود را انجام دهیم، از خبرنگاران و تهیهکنندگان و سردبیران و مجریان گرفته تا تکنسینهایی که بیان حقیقت به مخاطبان را ممکن میسازند؛ ما این جایزه را پیش از هر چیز به بینندگان داخل ایران تقدیم میکنیم، کسانی که اغلب برای دسترسی به اخبار مستقل، خطرات واقعی را به جان میخرند.»
پرپنچی همچنین به یک نظرسنجی مستقل درباره نحوه دسترسی ایرانیان به اخبار در جریان جنگ ۱۲ روزه جمهوری اسلامی و اسرائیل اشاره کرد و گفت شبکه ایران‌اینترنشنال توانست از رقبا و حتی تلویزیون دولتی در ایران پیشی بگیرد.
او گفت: «این نظرسنجی نشان داد که ۴۳ درصد از پاسخدهندگان، از ایران‌اینترنشنال به‌عنوان منبع اصلی اخبار خود نام بردهاند. این میزان برای صداوسیمای جمهوری اسلامی حدود ۲۷ درصد و بیبیسی فارسی زیر ۹ درصد بود.»
براساس این نظرسنجی، بیش از نیمی از پاسخدهندگان گفتهاند که در طول جنگ، عمدتاً از شبکههای اجتماعی برای دریافت اخبار استفاده کرده‌اند.
شبکه رهبری ترنس آتلانتیک یک اندیشکده غیرانتفاعی مستقر در واشینگتن است که شبکههایی غیرحزبی از رهبران را برای تقویت پیوندهای فراآتلانتیک در حوزههای امنیت، اقتصاد، اقلیم و آزادی رسانه در مواجهه با تحولات جهانی ایجاد می‌کند.
جایزه «آزادی رسانه» که اعطای آن از سال ۲۰۲۱ آغاز شد، روزنامهنگاری جسورانه در افشای سرکوب و فساد را مورد تقدیر قرار می‌دهد.
در سال ۲۰۲۴، این جایزه به مسیح علینژاد، فعال سیاسی مخالف جمهوری اسلامی، هانا لیوبکووا برای کار تحقیقی در بلاروس و یان فیلیپن برای تخصص در پروندههای رسواییهای مالی، فساد و فرار مالیاتی در فرانسه اهدا شد.
سیمپسون ۲۶ آبان در بیانیهای گفت جمهوری اسلامی «بزرگترین حامی دولتی تروریسم در جهان» است و سختتر شدن تحریم‌ها علیه کشورها و شرکتهایی که در تجارت غیرقانونی نفت ایران نقش دارند، می‌تواند زنجیره تامین مالی جمهوری اسلامی و گروههای نیابتی آن را مختل کند.
او تاکید کرد که سال‌ها از تحریم‌های شدید علیه بخش انرژی ایران حمایت کرده و دولت ترامپ را بهدلیل بازگرداندن فشار اقتصادی بر تهران شایسته تقدیر می‌داند.
سیمپسون گفت این طرح مکمل سیاستهای دولت ترامپ است و اجرای آن به امنیت ملی آمریکا و متحدانش در خاورمیانه کمک می‌کند.
این طرح با عنوان «قانون تشدید تحریم‌های ایران» به ابتکار مایک لاولر، نماینده جمهوری‌خواه نیویورک، و شیلا شر فیلس-مکورمیک، نماینده دموکرات فلوریدا، در مجلس نمایندگان ارائه شده است.
در متن طرح آمده است که تحریم‌های ثانویه تازه‌ای علیه نهادهای خارجی فعال در پردازش، فروش یا صادرات نفت غیرقانونی ایران اعمال میشود؛ نهادهایی از جمله بانکها، موسسات مالی، شرکتهای بیمه، دفاتر ثبت کشتیها و شرکتهای درگیر در ساخت یا مدیریت خطوط لوله و تاسیسات گاز مایع.
طرح همچنین وزارت امور خارجه آمریکا را موظف به ایجاد یک گروه کاری بینسازمانی برای هماهنگی تحریم‌ها می‌کند و از این وزارتخانه میخواهد یک گروه تماس چندجانبه با کشورهای همنظر برای تقویت اجرای تحریم‌ها علیه تهران تشکیل دهد.
در بخش دیگری از طرح آمده است که سیاست رسمی ایالات متحده، اجرای کامل تحریم‌ها علیه تمام افراد و نهادهایی است که در زنجیره لجستیکی مرتبط با بخش انرژی جمهوری اسلامی فعالیت دارند.
دونالد ترامپ، رییسجمهوری ایالات متحده یکشنبه گفت که جمهوریخواهان در حال تدوین طرحی هستند که بر اساس آن کشورهایی که با روسیه تجارت میکنند، تحریم خواهند شد.
او افزود: «ممکن است ایران نیز به فهرست این کشورها افزوده شود.»
در تازه‌ترین دور تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران، دفتر کنترل داراییهای خارجی وزارت خزانهداری آمریکا ۳۲ فرد و نهاد مستقر در ایران، امارات متحده عربی، ترکیه، چین، هنگکنگ، هند، آلمان و اوکراین را به دلیل فعالیت در شبکههای تدارکاتی مرتبط با تولید موشکهای بالستیک و پهپادهای جمهوری اسلامی تحریم کرد.
تامی پیگوت، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا ۲۱ آبان تحریم‌های جدید این کشور علیه شبکههای تامین موشک و پهپاد جمهوری اسلامی را در راستای حمایت از تحریم‌های سازمان ملل علیه حکومت ایران دانست.
پیگوت گفت این اقدام در واکنش به میزان چشمگیر پایبند نبودن تهران به تعهدات هسته‌ای خود انجام شده است.
او در گفت‌وگو با رسانههای روسیه گفت مقامهای این کشور و جمهوری اسلامی در تابستان امسال توافقهایی درباره پروژههای هسته‌ای با ظرفیت بالا تبادل کردند.
بهموازات این روند، کار بر روی یک یادداشت تفاهم برای نیروگاه‌های هسته‌ای کوچکتر، از جمله طرحهای شناوری که می‌تواند در مناطق ساحلی دورافتاده ایران مستقر شود، ادامه دارد.
مدیرعامل روس‌اتم گفت: «این گزینه برای شرکای ما نیز جذاب است، زیرا ایران مناطق ساحلی مناسب برای راهحلهای شناور در مناطق دورافتاده دارد. این یک رویکرد هدفمندتر است و از نظر زمانی نیز سریعتر از ساخت یک نیروگاه بزرگ خواهد بود. بنابراین ما یک بسته کامل شامل پروژههای بزرگ و کوچک، از جمله گزینههای شناور، به ایران پیشنهاد دادهایم و همتایان ایرانی اکنون در حال بررسی فعالانه این طرحها هستند.»
نمایندگان جمهوری اسلامی و روسیه چهار مهر موافقتنامهای اجرایی برای ساخت چهار واحد نیروگاه اتمی نسل سوم و پیشرفته به ارزش ۲۵ میلیارد دلار در منطقه سیریک استان هرمزگان امضا کردند.
این توافق در حاشیه نمایشگاه «اتم ۲۰۲۵» در مسکو، میان شرکت «ایران هرمز» و شرکت «پروژه روس‌اتم» به امضا رسید.
رسانههای داخلی ایران گزارش دادند ظرفیت هر یک از واحدهای نیروگاه جدید حدود یکهزار و ۲۵۵ مگاوات خواهد بود و در مجموع تولید برق این پروژه به پنج هزار و ۲۰ مگاوات خواهد رسید.
پیشتر در دوم مهر نیز محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی و لیخاچف، تفاهمنامهای درباره همکاری در زمینه ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای کوچک در ایران امضا کرده بودند.
روس‌اتم این توافق را یک پروژه راهبردی توصیف کرده بود.
فروردین ۱۴۰۳، واشینگتن فری‌بیکن گزارش داد که شرکتهای روس فعال در نیروگاه‌های هسته‌ای ایران مانند شرکت روس‌اتم که تحت کنترل دولت روسیه هستند، از معامله با جمهوری اسلامی سودی ۱۰ میلیارد دلاری به دست آوردهاند.
در جریان توافق هسته‌ای موسوم به برجام، دولت اوباما معافیتهایی را صادر کرد که به روسیه، چین و کشورهای اروپایی اجازه میداد در ساخت بخشهایی از تاسیسات هسته‌ای با جمهوری اسلامی همکاری کنند.
دولت ترامپ در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ پس از خروج از برجام، این معافیتها را لغو کرد، اما جو بایدن به عنوان بخشی از دیپلماسی خود، این معافیتها را بازگرداند.
بهنوشته واشینگتن فری‌بیکن، اعطا و تمدید این معافیتها پس از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ باعث شد ایران و روسیه به شرکای نظامی یکدیگر تبدیل شوند.
درست یک روز پیش از سفر بن سلمان به ایالات متحده، نامه‌‌ای از سوی مسعود پزشکیان، رییس دولت در جمهوری اسلامی به عربستان ارسال شد. خبرگزاری دولتی این کشور از رسیدن نامه به دست بن‌سلمان خبر داد اما جزئیاتی از محتوای نامه فاش نکرد.
ولیعهد سعودی پس از سال‌ها انزوای ناشی از قتل جمال خاشقجی، در جایگاه رهبر بالفعل عربستان، با نقشی تثبیت‌شده در این کشور به واشینگتن بازگشته است.
در نگاه ناظران، بن‌سلمان یکی از چهره‌های اصلی در خاورمیانه است؛ بازیگری در منطقه که توانست روابط خود با آمریکا را ترمیم کند و حالا در پی ایفای نقشی فراتر از گذشته است.
گریگوری گاوس، کارشناس روابط خلیج فارس، در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز این نقطه عطف را چنین توصیف می‌کند: «پنج سال پیش کسی در واشینگتن حاضر نبود با او گفت‌وگو کند، اما حالا به‌عنوان شخصیتی جهانی بازمی‌گردد.»
این بازگشت، برای بن‌سلمان فرصتی است تا نشان دهد عربستان می‌تواند در میان بحران‌های متراکم منطقه، شریک غیرقابل‌جایگزین واشینگتن باشد.
میانجیگری؛ سناریویی که از گمانه‌زنی فراتر رفته است
در ماه‌های گذشته رابطه میان تهران و ریاض از مسیر پر از تنش ۹ سال قبل فاصله گرفته و در مسیری آرام‌تر پیش رفته است.
بازگشایی سفارت‌های دو کشور، از سرگیری پرواز مستقیم میان مشهد و دمام، پیشنهاد تهران برای همکاری هسته‌ای منطقه‌ای و تشکیل کنسرسیومی متشکل از جمهوری اسلامی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، دیدار علی لاریجانی، نماینده رهبر جمهوری اسلامی با وزیر دفاع عربستان دو هفته پیش از فعال شدن مکانیسم ماشه، و در تازه‌ترین مورد، نامه مسعود پزشکیان به ولیعهد عربستان سعودی، از چرخشی در روابط میان دو کشور حکایت دارد.
سی‌ان‌ان اواخر زمستان ۱۴۰۳ از آمادگی عربستان برای میانجیگری میان تهران و واشینگتن و تسهیل مذاکرات هسته‌ای میان دو کشور خبر داد.
هرچند سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، یک روز بعد از انتشار این گزارش، ادعای سی‌ان‌ان را «گمانه‌زنی رسانهای» خواند، اما حکومت آن را بهطور رسمی رد نکرد.
چند ماه بعد، در بهار ۱۴۰۴، ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی بهواسطه پسر دیگرش که وزارت دفاع را در اختیار دارد، در پیامی به علی خامنه‌ای توصیه کرد پیشنهاد دونالد ترامپ برای مذاکره درباره توافق هسته‌ای را جدی بگیرد.
هرچند بسیاری از اختلافها میان تهران و ریاض، از جمله حمایت جمهوری اسلامی از حوثیها در یمن یا دخالتهایش در عراق و لبنان به قوت خود باقی است و نمیتوان این دو کشور را متحد استراتژیک قلمداد کرد، اما عربستان برای بر عهده گرفتن نقش تازه به عنوان میانجی دلایل کافی دارد.
اول اینکه از گریز هسته‌ای جمهوری اسلامی نگران است و میترسد که پس از حملات گسترده اخیر در جنگ ۱۲روزه جمهوری اسلامی بیاینکه چیز بیشتری برای از دست دادن داشته باشد، به سوی سلاح هسته‌ای حرکت کند.
دیگر اینکه، بن‌سلمان میخواهد هر روز بیش از روز قبل خود را به عنوان یک نیروی قابل اعتماد و اتکا در منطقه تثبیت کند و عربستان را در جایگاهی قرار دهد که تاکنون در اختیار عمان بود. نشانه‌های این میل را میتوان در تلاش برای تسهیل گفتوگوها میان رهبر موقت سوریه، احمد الشرع با ترامپ، ایفای نقش حیاتی در مذاکرات آتش‌بس غزه و حالا در تسهیل احتمالی گفتوگوها میان ایالات متحده با جمهوری اسلامی مشاهده کرد.
افزون بر اینها، همراهی عربستان با ترامپ در تحقق رویای دیرینهاش، یعنی «برقراری صلح پایدار در خاورمیانه» یک اهرم استراتژیک نیرومند در اختیار ریاض قرار می‌دهد. این اهرم، در کنار شبکه گسترده پروژههای تجاری ترامپ و خانوادهاش در عربستان، اشتراک منافع عمیق و پایدار میان ریاض و واشینگتن -دستکم در سه سال پیشرو- ایجاد می‌کند.
برای عربستان، کاهش تنش میان ایران و آمریکا نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی امنیتی است. هر جنگ یا تقابل مستقیم، قیمت انرژی، امنیت کشتیرانی در خلیج فارس و پروژههای کلیدی این کشور در جهت توسعه و کاهش اتکا به اقتصاد تکمحصولی را تهدید می‌کند.
بن‌سلمان می‌داند که در صورت ایفای نقش میانجی موفق، ریاض به بازیگری تبدیل خواهد شد که نه فقط در جهان عرب، بلکه در سطح جهانی به‌عنوان قدرتی تنظیمگر شناخته میشود.
مجموعه این تحولات، از نامه مسعود پزشکیان تا بسته توافقهای کلان اقتصادی و جاهطلبیهای دیپلماتیک عربستان، نشان می‌دهد که ریاض بیش از هر زمان دیگر خود را در جایگاهی میبیند که می‌تواند بر یکی از پیچیدهترین مناقشههای منطقه در ۴۵ سال گذشته اثر بگذارد.
