یک مقام ارشد امنیتی در اتحادیه اروپا، از سرعت گرفتن فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی در «کوه تیشه» در نزدیکی نطنز خبر داد و گفت که نهادهای اطلاعاتی غربی بابت تلاش‌های جمهوری اسلامی با هدف بازسازی سانتریفیوژها، ایجاد یک سایت جدید غنی‌سازی اعلام‌نشده و توسعه موشک‌ها نگران‌اند.
درست یک روز پیش از سفر بن سلمان به ایالات متحده، نامه‌‌ای از سوی مسعود پزشکیان، رییس دولت در جمهوری اسلامی به عربستان ارسال شد. خبرگزاری دولتی این کشور از رسیدن نامه به دست بن‌سلمان خبر داد اما جزئیاتی از محتوای نامه فاش نکرد.
ولیعهد سعودی پس از سال‌ها انزوای ناشی از قتل جمال خاشقجی، در جایگاه رهبر بالفعل عربستان، با نقشی تثبیت‌شده در این کشور به واشینگتن بازگشته است.
در نگاه ناظران، بن‌سلمان یکی از چهره‌های اصلی در خاورمیانه است؛ بازیگری در منطقه که توانست روابط خود با آمریکا را ترمیم کند و حالا در پی ایفای نقشی فراتر از گذشته است.
گریگوری گاوس، کارشناس روابط خلیج فارس، در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز این نقطه عطف را چنین توصیف می‌کند: «پنج سال پیش کسی در واشینگتن حاضر نبود با او گفت‌وگو کند، اما حالا به‌عنوان شخصیتی جهانی بازمی‌گردد.»
این بازگشت، برای بن‌سلمان فرصتی است تا نشان دهد عربستان می‌تواند در میان بحران‌های متراکم منطقه، شریک غیرقابل‌جایگزین واشینگتن باشد.
میانجیگری؛ سناریویی که از گمانه‌زنی فراتر رفته است
در ماه‌های گذشته رابطه میان تهران و ریاض از مسیر پر از تنش ۹ سال قبل فاصله گرفته و در مسیری آرام‌تر پیش رفته است.
بازگشایی سفارت‌های دو کشور، از سرگیری پرواز مستقیم میان مشهد و دمام، پیشنهاد تهران برای همکاری هسته‌ای منطقه‌ای و تشکیل کنسرسیومی متشکل از جمهوری اسلامی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، دیدار علی لاریجانی، نماینده رهبر جمهوری اسلامی با وزیر دفاع عربستان دو هفته پیش از فعال شدن مکانیسم ماشه، و در تازه‌ترین مورد، نامه مسعود پزشکیان به ولیعهد عربستان سعودی، از چرخشی در روابط میان دو کشور حکایت دارد.
سی‌ان‌ان اواخر زمستان ۱۴۰۳ از آمادگی عربستان برای میانجیگری میان تهران و واشینگتن و تسهیل مذاکرات هسته‌ای میان دو کشور خبر داد.
هرچند سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، یک روز بعد از انتشار این گزارش، ادعای سی‌ان‌ان را «گمانه‌زنی رسانه‌ای» خواند، اما حکومت آن را به‌طور رسمی رد نکرد.
چند ماه بعد، در بهار ۱۴۰۴، ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی به‌واسطه پسر دیگرش که وزارت دفاع را در اختیار دارد، در پیامی به علی خامنه‌ای توصیه کرد پیشنهاد دونالد ترامپ برای مذاکره درباره توافق هسته‌ای را جدی بگیرد.
هرچند بسیاری از اختلاف‌ها میان تهران و ریاض، از جمله حمایت جمهوری اسلامی از حوثی‌ها در یمن یا دخالت‌هایش در عراق و لبنان به قوت خود باقی است و نمی‌توان این دو کشور را متحد استراتژیک قلمداد کرد، اما عربستان برای بر عهده گرفتن نقش تازه به عنوان میانجی دلایل کافی دارد.
اول اینکه از گریز هسته‌ای جمهوری اسلامی نگران است و می‌ترسد که پس از حملات گسترده اخیر در جنگ ۱۲روزه جمهوری اسلامی بی‌اینکه چیز بیشتری برای از دست دادن داشته باشد، به سوی سلاح هسته‌ای حرکت کند.
دیگر اینکه، بن‌سلمان می‌خواهد هر روز بیش از روز قبل خود را به عنوان یک نیروی قابل اعتماد و اتکا در منطقه تثبیت کند و عربستان را در جایگاهی قرار دهد که تاکنون در اختیار عمان بود. نشانه‌های این میل را می‌توان در تلاش برای تسهیل گفت‌وگوها میان رهبر موقت سوریه، احمد الشرع با ترامپ، ایفای نقش حیاتی در مذاکرات آتش‌بس غزه و حالا در تسهیل احتمالی گفت‌وگوها میان ایالات متحده با جمهوری اسلامی مشاهده کرد.
افزون بر این‌ها، همراهی عربستان با ترامپ در تحقق رویای دیرینه‌اش، یعنی «برقراری صلح پایدار در خاورمیانه» یک اهرم استراتژیک نیرومند در اختیار ریاض قرار می‌دهد. این اهرم، در کنار شبکه گسترده پروژه‌های تجاری ترامپ و خانواده‌اش در عربستان، اشتراک منافع عمیق و پایدار میان ریاض و واشینگتن -دست‌کم در سه سال پیش‌رو- ایجاد می‌کند.
برای عربستان، کاهش تنش میان ایران و آمریکا نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی امنیتی است. هر جنگ یا تقابل مستقیم، قیمت انرژی، امنیت کشتیرانی در خلیج فارس و پروژه‌های کلیدی این کشور در جهت توسعه و کاهش اتکا به اقتصاد تک‌محصولی را تهدید می‌کند.
بن‌سلمان می‌داند که در صورت ایفای نقش میانجی موفق، ریاض به بازیگری تبدیل خواهد شد که نه فقط در جهان عرب، بلکه در سطح جهانی به‌عنوان قدرتی تنظیم‌گر شناخته می‌شود.
مجموعه این تحولات، از نامه مسعود پزشکیان تا بسته توافق‌های کلان اقتصادی و جاه‌طلبی‌های دیپلماتیک عربستان، نشان می‌دهد که ریاض بیش از هر زمان دیگر خود را در جایگاهی می‌بیند که می‌تواند بر یکی از پیچیده‌ترین مناقشه‌های منطقه در ۴۵ سال گذشته اثر بگذارد.
نورمن رول، که بیش از ۳۰ سال در سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) خدمت کرده و زمانی مسئول میز ایران بود، در این برنامه که دوشنبه ۲۶ آبان از سوی شبکه ایران‌اینترنشنال، با اجرای فرداد فرحزاد برگزار شد، گفت: «فکر می‌کنم آدم‌هایی در حکومت ایران هستند که در خلوت خود میگویند ما یک رژیم رو به زوال هستیم.»
او افزود: «آنها میگویند ما خیلی از اتحاد جماهیر شوروی در روزهای پایانی‌اش دور نیستیم. قرار نیست وقتی رهبر فعلی بمیرد، رهبری ما نیز با او در گور بخوابد. آنها میگویند ما می‌خواهیم تداوم داشته باشیم. چطور این دکمه‌ها را تنظیم کنیم؟ چطور این بازی را پیش ببریم؟»
مارک دوبوویتز، مدیرعامل اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، نیز در این برنامه گفت: «این سخن به معنای آن نیست که جمهوری اسلامی همان شوروی است یا سال ۲۰۲۵ همان سال ۱۹۸۹ است، اما همان‌طور که میگویند، تاریخ تکرار نمی‌شود، بلکه پژواک می‌یابد. باید به یاد داشت که ما در دورانی بزرگ شدیم که اتحاد شوروی شکست‌ناپذیر به نظر می‌رسید.»
دوبوویتز تغییر رویکرد تهران در برخی مسائل اجتماعی را به تلاش‌های میخاییل گورباچف، آخرین رهبر شوروی، برای اجرای اصلاحات محدود تشبیه کرد؛ تلاش‌هایی که با هدف نجات نظام انجام شد اما به فروپاشی آن انجامید.
در حملات غافلگیرانه اسرائیل در خرداد ماه ده‌ها فرمانده ارشد نظامی جمهوری اسلامی و متخصصان برنامه هسته‌ای ایران کشته شدند و بخش بزرگی از پدافند هوایی ایران از کار انداخته شد. آمریکا نیز با حمله به سه سایت هسته‌ای ایران وارد جنگ شد و پس از آن آتش‌بس برقرار کرد.
در ماه‌های پس از جنگ، بن‌بست بر سر برنامه هسته‌ای مورد مناقشه ایران تشدید شده است، زیرا دولت آمریکا تحت ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تحریم‌ها را افزایش داده و قدرت‌های اروپایی نیز روند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را فعال کرده‌اند.
با شدت گرفتن فشار اقتصادی، حاکمان جمهوری اسلامی در اجرای قوانین حجاب سختگیری کمتری نشان می‌دهند، اما هم‌زمان، بنا بر گزارش نهادهای حقوق بشری، میزان اعدام‌ها و بازداشت‌ها افزایش یافته و بر شدت سرکوب مخالفان و محدودیت بر آزادی بیان افزوده شده است.
رول در این نشست گفت: «چیزی شبیه شورویِ اواخر دهه ۱۹۸۰ وجود دارد. چه کسی در سال ۱۹۸۸ به انقلاب بزرگ شوروی باور داشت؟ این حکومت با پوسیدگی روبه‌روست. پوسیدگی‌ای که اجتناب‌ناپذیر است.»
«تغییر رژیم»
در اوج جنگ، رهبران آمریکا و اسرائیل هر دو تمایل خود را برای سرنگونی نظام حاکم ایران ابراز کرده بودند، اما آتش‌بسی که از سوی ترامپ برقرار شد این احتمال را به تاخیر انداخت.
دوبوویتز گفت اسرائیل همچنان مصمم است دشمن اصلی خود در منطقه را ریشه‌کن کند.
او گفت: «پس از سال‌ها، سرنگونی رژیم در ایران اکنون یک ستون مرکزی در استراتژی اسرائیل است. فکر می‌کنم حملات هفتم اکتبر همه‌چیز را تغییر داد. این یعنی: ما دیگر نمی‌توانیم با جمهوری اسلامی زندگی کنیم. ما می‌دانیم که خامنه‌ای به نابودی ما متعهد است.»
رول اما تاکید کرد که تردید دارد قدرتی خارجی بتواند تغییر بنیادینی در ایران ایجاد کند.
او گفت: «مطمئن نیستم هیچ کشور خارجی بتواند کل این سازه را دگرگون کند، اما به‌یقین کشوری مانند آمریکا می‌تواند و باید هر حمایتی را که ممکن است ارائه دهد تا مردم ایران بتوانند این ساختار را مطابق نیازهای خود و برای آینده‌ای بهتر، از درون تغییر دهند.»
جمهوری اسلامی، اسرائیل و غرب را به تلاش برای سرنگونی نظام متهم می‌کند و بقای خود را نتیجه حمایت مردمی و «مقاومت در برابر تجاوز خارجی» می‌داند.
جمهوری اسلامی به‌تازگی بیلبوردی در میدان انقلاب تهران نصب کرده است که در آن صدام حسین و معمر قذافی در حالی که درون تاج مجسمه آزادی آمریکا زندانی شده‌اند نشان می‌دهد؛ نمادی از «سرنوشت دیکتاتورهایی که قربانی مداخلات آمریکا شدند».
رول گفت: «آنها با یک حمله آمریکا یا اسرائیل سقوط نکردند. آنها با یک ضربه جراحی از سوی آمریکا به چند سایت هسته‌ای در ایران سقوط نکردند.»
دوبوویتز نیز تایید کرد که اصطلاح «تغییر رژیم» در واشینگتن نامحبوب است.
او افزود: «ما به خاطر تجربه‌مان در عراق و افغانستان، از عبارت تغییر رژیم خوشمان نمی‌آید، هرچند هیچ‌کس از اعزام ۵۰۰ هزار نیروی زرهی آمریکا برای حمله به ایران صحبت نمی‌کند. در واقع، آنچه امروز مورد بحث قرار می‌گیرد «استراتژی ریگان» است؛ روشی که رونالد ریگان در دهه ۱۹۸۰ با موفقیت به کار گرفت: افزایش حداکثری حمایت از مخالفان رژیم و اعمال بیشترین فشار ممکن بر خود رژیم.»
نگار مجتهدی، مجری پادکست هفتگی «Eye for Iran» در بخش انگلیسی ایران‌اینترنشنال و نویسنده گزارش‌های تحقیقی و مصاحبه‌های تحلیلی، در سخنرانی پذیرش جایزه درباره ریشه‌های ایرانی خود و رنج مردم ایران سخن گفت.
او افزود: «من اغلب از خودم یک سوال ساده پرسیده‌ام: بهترین چیز برای مردم ایران چیست؟ نه برای حاکمانش، بلکه برای مردان، زنان و کودکانی که صدایشان اغلب نادیده گرفته می‌شود. چون وقتی سیاست و قدرت کنار می‌روند، آنها هستند که واقعاً اهمیت دارند.»
مجتهدی گفت: «روزنامه‌نگاری در ذات خود یعنی حقیقت، یعنی تاباندن نور به جایی که دیگران تاریکش می‌خواهند. یعنی صدا دادن به کسانی که به سکوت کشانده شده‌اند و پاسخگو کردن قدرتمندان؛ هرکه باشند.»
ارزش‌های دموکراتیک
شبکه رهبری ترنس آتلانتیک که همچنین به‌عنوان «آزادی ابتکارات رسانه‌ای» شناخته می‌شود، شبکه ایران‌اینترنشنال را برای برتری در گزارشگری بین‌المللی مورد تجلیل قرار داد.
مهدی پرپنچی، سردبیر اجرایی شبکه، که جایزه را به‌نمایندگی از این شبکه ۲۴ساعته فارسی‌زبان مستقر در لندن و واشینگتن دریافت کرد، از شبکه رهبری ترانس آتلانتیک برای تقویت گفت‌وگوی بین‌المللی و ارزش‌های دموکراتیک تشکر کرد.
پرپنچی گفت: «برای ما، این تقدیر تنها قدردانی از تیمی نیست که بی‌وقفه کار می‌کند تا بتوانیم وظیفه خود را انجام دهیم، از خبرنگاران و تهیه‌کنندگان و سردبیران و مجریان گرفته تا تکنسین‌هایی که بیان حقیقت به مخاطبان را ممکن می‌سازند؛ ما این جایزه را پیش از هر چیز به بینندگان داخل ایران تقدیم می‌کنیم، کسانی که اغلب برای دسترسی به اخبار مستقل، خطرات واقعی را به جان می‌خرند.»
پرپنچی همچنین به یک نظرسنجی مستقل درباره نحوه دسترسی ایرانیان به اخبار در جریان جنگ ۱۲ روزه جمهوری اسلامی و اسرائیل اشاره کرد و گفت شبکه ایران‌اینترنشنال توانست از رقبا و حتی تلویزیون دولتی در ایران پیشی بگیرد.
او گفت: «این نظرسنجی نشان داد که ۴۳ درصد از پاسخ‌دهندگان، از ایران‌اینترنشنال به‌عنوان منبع اصلی اخبار خود نام برده‌اند. این میزان برای صداوسیمای جمهوری اسلامی حدود ۲۷ درصد و بی‌بی‌سی فارسی زیر ۹ درصد بود.»
براساس این نظرسنجی، بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که در طول جنگ، عمدتاً از شبکه‌های اجتماعی برای دریافت اخبار استفاده کرده‌اند.
شبکه رهبری ترنس آتلانتیک یک اندیشکده غیرانتفاعی مستقر در واشینگتن است که شبکه‌هایی غیرحزبی از رهبران را برای تقویت پیوندهای فراآتلانتیک در حوزه‌های امنیت، اقتصاد، اقلیم و آزادی رسانه در مواجهه با تحولات جهانی ایجاد می‌کند.
جایزه «آزادی رسانه» که اعطای آن از سال ۲۰۲۱ آغاز شد، روزنامه‌نگاری جسورانه در افشای سرکوب و فساد را مورد تقدیر قرار می‌دهد.
در سال ۲۰۲۴، این جایزه به مسیح علینژاد، فعال سیاسی مخالف جمهوری اسلامی، هانا لیوبکووا برای کار تحقیقی در بلاروس و یان فیلیپن برای تخصص در پرونده‌های رسوایی‌های مالی، فساد و فرار مالیاتی در فرانسه اهدا شد.
وب‌سایت اویل‌پرایس، مستقر در لندن، که بر تحولات حوزه نفت و انرژی متمرکز است، دوشنبه ۲۶ آبان، نوشت که اتحادیه اروپا انتظار دارد هم‌زمان با افزایش ۲۰۰ درصدی بودجه دفاعی جمهوری اسلامی، سرعت گرفتن توسعه موشک‌های دوربُرد و افزایش فعالیت‌ها در سایت کوه تیشه که به نظر می‌رسد کانون فعالیت‌های گسترده و تازه هسته‌ای است، تنش‌ها در منطقه تشدید شود.
در این گزارش، به نقل از «یک منبع ارشد انرژی که با وزارت نفت ایران همکاری نزدیک دارد» آمده است: «فشار سپاه پاسداران بر رهبر جمهوری اسلامی، برای سرعت دادن به بازسازی بخش‌های کلیدی برنامه هسته‌ای که در ماه ژوئن آسیب دید، افزایش یافته است. فشار مشابهی نیز برای خروج رسمی ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) وارد می‌شود.»
این منبع به این رسانه گفته است که هرچند مسعود پزشکیان، رییس دولت در جمهوری اسلامی تاکید می‌کند که تهران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای موسوم به اِن‌پی‌تی خارج نخواهد شد، اما آنچه اهمیت دارد «فکر و تصمیم رهبر جمهوری اسلامی» است.
منبع امنیتی اتحادیه اروپا نیز به اویل‌پرایس گفته است که واشینگتن حتی در دوره باراک اوباما، رییس‌جمهوری پیشین این کشور، نیز روشن کرده بود که خواهان برداشته شدن اختیارات گسترده سپاه پاسداران و ادغام آن در ارتش جمهوری اسلامی است، اما این امر «نقش سپاه در حفاظت از میراث انقلابی و نظم اسلامی» را زیر سوال می‌برد.
این منبع امنیتی اتحادیه اروپا تاکید کرده است: «سپاه معتقد است بهترین راه در وضعیت کنونی برای جمهوری اسلامی خروج از ان‌پی‌تی یا دست‌کم، تهدید بسیار جدی به این کار است.»
به گفته او، گمانه‌زنی‌ها در اروپا حاکی از «عزم راسخ علی خامنه‌ای به افزایش توان موشکی ایران و رساندن آن به سطح کُره‌شمالی است؛ یعنی توسعه موشک‌های بالستیک قاره‌پیما با توان حمل کلاهک‌های چندگانه.»
راهبرد تازه تهران: خشم، انتقام و بازسازی موشکی به جای احیای هسته‌ای
هم‌زمان با انتشار این گزارش، اورشلیمپُست در تحلیلی تازه، نوشت که هرچند تهدید هسته‌ای جمهوری اسلامی در جایگاه دوم قرار دارد اما «انباشت مجدد موشک‌های بالستیک» نشان می‌دهد که «خامنه‌ای می‌خواهد توان خود برای تهدید اسرائیل را همچنان حفظ کند.»
در بخش دیگری از این تحلیل پیشبینی شده که رهبر جمهوری اسلامی همچنان در حال پیگیری طرح موشکی است؛ این بار «منهای بخش هسته‌ای» زیرا زیرساختهای هسته‌ای را در حملات اسرائیل و آمریکا طی جنگ ۱۲روزه بهشکلی از دست داد که فعلا امکان احیای آن به بودجهای هنگفت نیاز دارد، اما احیای ظرفیتهای موشکی هدفی ممکن و بهمراتب آسانتر از احیای ظرفیت هسته‌ای است.
نویسنده این تحلیل این پرسش را طرح کرده است که چرا رهبر جمهوری اسلامی چنین مسیری را انتخاب کرده است؟
او در ادامه به خشم خامنه‌ای از اسرائیل بابت کشتن بسیاری از فرماندهان نظامی و مشاوران ارشد او اشاره شده و در ادامه آمده است: «شاید او آنچنان در نیاز به انتقام غرق شده که توانایی تفکر روشن و منطقی را از دست داده است.»
بهنوشته اورشلیمپست، «هرچند اسرائیل گفته بود که به دنبال هدف قرار دادن شخص علی خامنه‌ای نیست، اما ممکن است خامنه‌ای احساس کرده باشد که همواره در تیررس اسرائیل قرار دارد.»
نویسنده مقاله، در پایان «یک حمله غافلگیرانه از سوی جمهوری اسلامی به اسرائیل طی سالهای آینده» را ممکن دانسته و افزوده است: «هزینه نهایی چنین حملهای برای تهران بسیار بیشتر از هزینهای خواهد بود که در خرداد گذشته پرداخت.»
