بررسی دو مناظره انتخاباتی بین مسعود پزشکیان و سعید جلیلی نشان می‌دهد پزشکیان در مناظره اول به طور میانگین در هر ۶/۵ دقیقه و در مناظره دوم در هر ۱۳/۳ دقیقه، یک حدیث از نهج‌البلاغه یا آیه قرآن خواند. رقیب او، جلیلی، در مناظره اول سه بار و در مناظره دوم یک بار قرآن یا حدیث خواند.
این یادداشت با به‌کارگیری دو مفهوم «شرطی شدن» و «درماندگی آموخته‌شده» به تحلیل این موضوع می‌پردازد که تحریم صورت‌گرفته و استمرار آن، چگونه پاره‌ای از ابزارهای مدیریت و کنترل جامعه برای امتداد اقتدار رژیم را به چالش می‌کشد.
«شرطی شدن» یکی از مفاهیم نام‌آشنا در روانشناسی است که به حوزه‌های دیگر تسری یافته و در ادبیات عمومی نیز جا باز کرده است.
این مبحث به اختصار و با چشم‌پوشی از دسته‌بندی‌ها و مقولات تخصصی، چنین است که وقتی فرد چندبار از طریق یک عامل و محرک بیرونی پاداشی دریافت کرد، نسبت به این محرک واکنش پیدا می‌کند. به صورتی که حتی وقتی پاداشی دریافت نکند نیز این واکنش تداوم می‌یابد و موجب تشویق و ترغیب فرد می‌شود.
با نگاهی گذرا به زمینه تاریخی بحث ببینیم مکانیسم «شرطی شدن» در اینجا چه کارکردی داشته است. انتخابات در جمهوری اسلامی می‌تواند از این منظر بررسی شود. با پایان جنگ و دهه نخست حکمرانی ایدئولوژیک نظام جمهوری اسلامی، تغییر و تحولاتی در ساحات زندگی جمعی ایرانیان فرصت بروز یافت.
از نیمه دهه هفتاد خورشیدی، انتخابات در ایران نسبتی ولو دست و پا شکسته با این تحولات یافت. گروه‌های اجتماعی به خصوص نسل جوان در تکاپوی خود برای زیست فردی و مدنی حضور در عرصه تنگ و نه چندان دلچسب انتخابات رژیم را واجد معنا تلقی می‌کرد. از همین رو در چند انتخابات پیاپی مشارکت کرد و اکثریت آرا نیز به سبد مدعیان تغییر وضع موجود واریز شد.
در نتیجه پیروزی‌های کسب‌شده و شکل‌گیری نوعی اعتماد به نفس عمومی این باور پیدا شد که نهاد انتخابات همچون گلی که در جهنم می‌روید در دل نظام ولایت فقیه قرار گرفته و به‌رغم سرکوب‌ها و سرخوردگی‌ها چاره‌ای جز صیانت از آن متصور نیست. این احساس اجتماعی اما در کانون مرکزی قدرت و در میان حلقه پیرامونی نظام اعم از کسانی که اصلاح‌طلب و یا اصولگرا خوانده شدند به گونه‌ای دیگر ترجمه شد.
رهبر نظام چنین استنتاج کرد که انتخابات زین پس راه‌حلی است برای عبور و مرور از بحران مشروعیت ذاتی نهفته در جمهوری اسلامی. دیگر گروه‌ها نیز هر کدام به فراخور مصلحت و نیازشان در نوع برخورداری از کیک قدرت و ثروت، با آن تعیین نسبت می‌کردند.
اما در این میان موضع اصلاح‌طلبان کمی متفاوت بود. آنان که پس از مرگ رهبر اول جمهوری اسلامی، از متن به حاشیه رفته بودند و سپس با انتخابات از حاشیه به متن برگشتند، شیفتگی وصف‌ناپذیری به انتخابات داشتند. البته این شیفتگی که تا امروز ادامه پیدا کرده به انتخابات در چارچوب نظام یعنی انتخاباتی که احتمال پیروزی خود در آن را بالا ارزیابی می‌کنند منحصر می‌شود. به جز افرادی از میان اصلاح‌طلبان که به جرگه تحول‌خواهان پیوسته و گذار از نظام بر اساس رای مردم را پذیرا هستند، مابقی چنین چیزی را «نه ممکن و نه مطلوب» می‌دانند.
همین موضع آنان را در وضعیتی پیچیده میان مردم و حاکمیت قرار داد. آنان از سویی خود «شرطی» شدند و از سوی دیگر به «شرطی کردن» مردم نسبت به صندوق رای همت کردند. هر نوع کنش، اعتراض، همبستگی برای اعمال تغییرات کلان در مقیاس بیرون از عرصه انتخابات را طرد کردند و از سوی دیگر به انتخابات مدام تنزل‌یابنده و تقلیل‌دهنده لبیک گفتند. این نقطه، از قضا محل تلاقی آنان با رهبر جمهوری اسلامی شد که نگاهش به انتخابات به مثابه جعبه شعبده‌بازی است که کام‌های متعددی از آن می‌گیرد.
هنوز و با گذشت نزدیک به سه دهه، کارزار انتخاباتی اصلاح‌طلبان انتظار دارد که مردم با شنیدن کلمه انتخابات و دیدن صندوق رای و استماع نام نامزد اصلاح‌طلب به سوی آنان بشتابند یا دست‌کم از ترس رقیب، آنان را در آغوش بکشند. این یعنی دقیقا «شرطی شدن» و واکنش نشان دادن نسبت به تشویق و تنبیهی که می‌تواند هیچ محرک عینی بیرونی نداشته باشد.
یکی دیگر از اصطلاحات نسبتا رایج در دانش روانشناسی که قابلیت کاربست عام دارد، «درماندگی آموخته‌شده» است. استیصال یا درماندگی آموخته‌شده شرایطی است که در آن افراد بر پایه تجربیات تلخ و ناکامی‌های گذشته به این باور می‌رسند که هر کاری انجام دهند به موفقیت دست نمی‌یابند. برای ایجاد چنین احساسی صرفا موانع بیرونی کافی نیست، بلکه القای حس سرخوردگی و تزریق ناامیدی نیز کارکرد موثر دارد.
به الگوی رفتاری جمهوری اسلامی که نگاه کنیم، تحمیل شکست و هم احساس شکست به جامعه را در میان پربسامدترین عناصر می‌یابیم. جامعه‌ای مقهور پذیرای نظامی قاهر و قادر مطلق است و لذا جمهوری اسلامی مستمرا در تلاش بوده که از خود چهره‌ای شکست‌ناپذیر ترسیم کند. از سوی دیگر اصلاح‌طلبانی که با هر شکلی از گذار و تغییر مبنایی مخالفند، مدام بر این امر تاکید دارند که ایجاد تغییرات کلان امکان ندارد، تجربیات تلخ و ناکامی‌های گذشته را به رخ جامعه می‌کشند و می‌گویند این سرشت و سرنوشت تاریخی ماست و راه گریزی از آن متصور نیست.
این همه در حالی است که کنش مدنی و سیاسی اگر اهدافی داشته باشد که ضرورتا دارد، یکی از رسالت‌های آن بی‌شک غلبه بر استیصال عمومی و ایجاد تحرکات هرچند کوچک برای آمادگی جهت برداشتن گام‌های بلند است. گفتمانی که بی‌نهایت تابلوی ایست در ذهن مخاطب بکارد و دستاوردهای مدنی را با عدم وصول مطالبات عمومی در نتیجه سرکوب، معاوضه کند تا یا استیصال را برای جامعه قواره بگیرد یا از استیصال موجود بهره بجوید، نه تنها گفتمانی باورمند به قوای مدنی نیست، بلکه در زمین توسعه «درماندگی آموخته‌شده» حرکت می‌کند.
مشارکت نکردن دست‌کم شصت درصد مردم در انتخابات اخیر که بخش قابل اعتنایی از این جمعیت به طور نمادین از کلمه «نه» استفاده کرد و خود را سازمان‌یافته در مسیر تحریم فعال انتخابات می‌دانست و می‌داند پیام مهمی خلق کرده است. به خصوص وقتی این تحریم انتخابات به دنبال جنبش «زن، زندگی، آزادی» شکل گرفته و خود را به مطالبات، نمادها و چهره‌های آن گره می‌زند حاکی از پدیدار شدن هویت قوی و غیرقابل انکاری است که رد خود را بر وقایع آتی نیز خواهد گذاشت. اکنون و با ترسیم بستر کنش‌های خرد و کلان برای دست‌یازی به آزادی‌های فردی و مدنی در ناحیه‌ای بیرون از حاکمیت، می‌توان مدعی شد که ترفندهای نظام برای ترمیم و حفظ وضعیت در موقعیتی بحرانی قرار گرفته‌اند.
تجربیات تاریخی ثابت کرده که شاید بتوان از بحران‌های تمام عیار خارج شد اما نمی‌توان کلیت پیشین را پس از بحران بازآفرینی کرد.
خواندن احادیث و آیات به زبان عربی به وسیله پزشکیان، نامزد مورد حمایت اصلاح‌طلبان، از رقابت‌های دور اول انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.
پزشکیان در مناظرههای دور دوم انتخابات که در روزهای ۱۱ و ۱۲ تیر برگزار شد، همین رویه را ادامه داد.
افراط او در این زمینه کار را به جایی رساند که رقیبش، جلیلی، خطاب به او گفت: «نکاتی که آقای پزشکیان فرمودند، از اینکه احادیثی می‌خوانند و متبرک می‌شود خوب است ولی این احادیث را امام جماعت‌ها هم می‌خوانند.»
اصلاح‌طلبان برای پیروزی روی رای‌های خاموش حساب باز کردند؛ جمعیتی که به طور مشخص با جمهوری اسلامی موافق نیستند. اصلی‌ترین ویژگی جمهوری اسلامی، همان‌طور که از نامش پیداست، دخالت دین در سیاست است. با وجود این، نامزد مورد حمایت اصلاحات مدام در پاسخ به سوالات مجری برنامه از اقتصاد و فرهنگ گرفته تا سیاست داخلی و خارجی، از نهج‌البلاغه و قرآن نقل قول کرد.
مناظره اول، هر ۶/۵ دقیقه یک حدیث و آیه
پزشکیان در دور اول مناظرات مجموعا حدود ۶۷ دقیقه صحبت کرد. در این ۶۷ دقیقه او پنج نقل قول از نهج‌البلاغه، یک حدیث «غیر معتبر» و چهار آیه قرآن خواند. به عبارتی به طور میانگین، او حدودا هر شش و نیم دقیقه، یک حدیث یا آیه خواند.
عهدنامه با مالک‌اشتر- در دقیقه ۱۷ مناظره اول، پزشکیان بخشی از عهدنامه امام اول شیعیان با مالک اشتر را خواند که با «و إنما عماد الدين و جماع المسلمين» شروع می‌شود. در نقل قولی که پزشکیان مطرح کرد «توده‌های مردم» به عنوان ساز و برگ مالک اشتر معرفی شده است.
محل فرود شیطان- دو دقیقه بعد، در دقیقه ۱۹ مناظره، پزشکیان این بار از سوره شعرا، آیه‌های ۲۲۱ و ۲۲۲ را نقل کرد. در این دو آیه آمده است شیاطین در بین دروغ‌گویان فرود می‌آیند.
حق والی بر رعیت- دفعه بعد که نوبت به پزشکیان رسید، این بار در دقیقه ۳۶ مناظره، او از خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه نقل قول کرد. این بخش نهج‌البلاغه به «حقوق میان والی و رعیت» اشاره کرده است.
حدیث نامعتبر- یک دقیقه و نیم بعد از خطبه نهج‌البلاغه، پزشکیان سراغ حدیثی رفت که بخشی از مسلمانان آن را معتبر نمی‌دانند.
او در دقیقه ۳۷ به حدیث «الملك يبقى مع الكفر و لا يبقى مع الظلم» اشاره کرد.
نامه به مالک اشتر- در دقیقه ۴۳، وقتی دوباره نوبت پزشکیان شد، او باز گریزی به نهج‌البلاغه زد و بخشی از نامه شماره ۵۳ امام اول شیعیان به مالک اشتر را خواند که درباره عهدنامهها و وفای به قول و قرار است.
ماجرای پیمان از پیامبران- یک دقیقه بعد و در دقیقه ۴۴ مناظره، پزشکیان سراغ قرآن رفت و آیه‌های هفتم و هشتم سوره احزاب را خواند. این دو آیه درباره قول گرفتن خدا از پیامبران و وعده عذاب برای کافران است.
موعظه- هنوز ۱۰ دقیقه از قرآن خواندن پزشکیان نگذشته بود که در دقیقه ۵۲، پزشکیان باز سراغ نهج‌البلاغه رفت و خطبه ۱۰۵ آن را خواند.
این بخش از نهج‌البلاغه درباره وظایف امام، از جمله موعظه کردن است.
هلاکت خودکامگان- حدود یک ساعت، پزشکیان حدیث و آیه جدیدی نخواند تا اینکه در دقیقه ۱۱۶ مناظره، گریزی به حکمت شماره ۱۶۱ نهج‌البلاغه زد. بخشی که به هلاکت خودکامگان پرداخته است.
در راه خدا- پنج دقیقه بعد از نهج‌البلاغه، پزشکیان سراغ آیه ۶۹ سوره عنکبوت رفت. آیهای که درباره پاداش خدا به کسانی است که به راه او رفتهاند.
امام خلق- دفعه بعد که تریبون به پزشکیان رسید، حول و حوش دقیقه ۱۴۰ مناظره، او دوباره سراغ قرآن رفت و این بار آیه ۱۲۴ سوره بقره را خواند.
در این آیه آمده است که «امامت خلق» پاداشی بوده که خدا به ابراهیم داده است.
مناظره دوم، هر ۱۳ دقیقه یک حدیث و آیه
در مناظره دوم، پزشکیان به طور میانگین در هر ۱۳/۳ دقیقه از صحبتهایش، یک حدیث یا آیه قرآن خواند.
او در این مناظره که ۱۲ تیر ۱۴۰۳ انجام شد، با آیه ۸۰ سوره اسرا صحبتهایش را آغاز کرد.
این آیه به صورت دعا، از خدا خواسته حجتی برای کمک به او بفرستد.
صدای مسلمانان را بشنوید- پزشکیان تا میانههای مناظره دوم و دقیقه ۸۱، آیه و حدیث جدیدی نخواند اما در این دقیقه، حدیثی خواند که در آن از مسلمانان خواسته شده به درخواست کمک از سوی دیگر مسلمانان پاسخ دهند.
توجه به امور مسلمین- بلافاصله پس از حدیث قبلی، او حدیث دیگری خواند. موضوع این حدیث مثل مورد قبل، درباره کمک و همیاری بین مسلمانان بود.
خدا چه کسی را رحمت می‌کند- دو دقیقه از حدیث قبلی نگذشته بود که این بار پزشکیان به حدیث دیگری از امام اول شیعیان پرداخت. موضوع این نقل قول درباره این بود که «خدا کسی را که بداند از کجا، در کجا و به کجاست، رحمت می‌کند».
گردنم را میگذارم- در اواخر مناظره، پزشکیان آخرین حدیث خود را از خطبه ۱۶ نهج‌البلاغه خواند؛ «ذمتی بما اقول رهینه و انا به زعیم» که به فارسی یعنی: «آنچه مىگويم در عهده خویش مىدانم و خود آن را پایبندم.»
البته خود پزشکیان آن را اینطور ترجمه کرد: «گردنم را در مقابل حرفهایم گرو میگذارم.»
جلیلی چه کرد؟
جلیلی در مناظره اول، دو بار از قرآن گفت و یک حدیث نامعتبر هم ارائه کرد. او در مناظره دوم فقط یک بار به احادیثی پرداخت که پزشکیان روایت کرده بود.
جلیلی در دقیقه ۴۶ مناظره اول، بخشهایی از آیه ۲۹ سوره اعراف و آیه۲۷ سوره حدید را خواند.
او در دقیقه ۹۹ نیز اشارهای به آیه ۹۷ سوره نساء کرد.
در اواخر مناظره و دقیقه ۱۲۳ هم حدیث نامعتبر «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق» را خواند که به معنی این است که راههای رسیدن به خدا به تعداد خلایق است.
قرآن خواندن و حدیث گفتن کسی مثل جلیلی عجیب نیست. عنوان پایاننامه دوره کارشناسی ارشد او «سیاست خارجی پیامبر اسلام» و رساله دکتریاش «بیان اندیشه سیاسی اسلام در قرآن» بوده است.
در رقابت این دو، این ظاهرا پزشکیان است که به دوران دهه ۶۰ بازگشته و آرمانش حکومت امام اول شیعیان است.
نامزد مورد حمایت اصلاح‌طلبان در آخرین مناظره رو به دوربین گفت: «امام من حضرت علی است و تا زنده هستم، همان ایده و روش را ادامه خواهم داد.»
این اشاره او چندان بیراه هم نیست. او وقتی در دانشگاه مسئولیت داشت، کلاسهای تفسیر نهج‌البلاغه برگزار می‌کرد. علاقه او به امام اول شیعیان که حالا میخواهد دولتی بر پایه آموزههای او تشکیل دهد، شاید از زمانی آغاز شده که به گفته خودش حجاب اسلامی را الزامی کرد؛ آن هم زمانی که هنوز قانونی برای حجاب اسلامی در جمهوری اسلامی تصویب نشده بود.