دولت ترامپ قصد دارد برای اتباع بش از ۴۰ کشور از جمله ایران محدودیت سفر به آمریکا اعمال کند

ارد کیتری، آندره آ استریکر، و بهنام بن طالب‌لو، نویسندگان این گزارش که جمعه ۲۴ اسفند منتشر شد، استدلال کرده‌اند که هرگونه توافق با جمهوری اسلامی باید از سطح خلع سلاح فراتر رود و به صورت قابل راستی‌آزمایی بر برچیدن کامل توانایی‌های تهران در غنی‌سازی اورانیوم و تولید پلوتونیوم و برنامه موشکی آن متمرکز شود.

در این گزارش با اشاره به اینکه خطر ناشی از برنامه هسته‌ای تهران از «ایدئولوژی انقلابی» جمهوری اسلامی و «سیاست خارجی بی‌ثبات‌کننده» آن جدایی‌ناپذیر است، گفته شده است: «برنامه موشکی جمهوری اسلامی، سابقه تهران در صدور تروریسم و تلاش آن برای جلوگیری از صلح در منطقه، ضرورت رسیدن به توافقی را ایجاد می‌کند که این تهدیدات درهم تنیده را مورد توجه قرار می‌دهد.»

تاریخچه برنامه هسته‌ای ایران؛ از همکاری‌های اولیه تا بحران بین‌المللی

بر اساس گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، برنامه هسته‌ای ایران ریشه در همکاری‌های اولیه این کشور با آمریکا در چارچوب پروژه "اتم برای صلح" در دهه ۱۹۵۰ دارد. اما پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، این برنامه دستخوش تغییرات گسترده‌ای شد و ماهیت آن با ابهامات بسیاری همراه شد.

در سال‌های بعد، تلاش جمهوری اسلامی برای دستیابی به فناوری غنی‌سازی اورانیوم، تنش‌های گسترده‌ای را در سطح بین‌المللی برانگیخت. در دهه ۲۰۰۰، گزارش‌های اطلاعاتی و بررسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نشان داد که حکومت ایران به‌طور مخفیانه در حال توسعه برنامه هسته‌ای خود است. این موضوع به وضع تحریم‌های شدید اقتصادی و دیپلماتیک علیه این کشور منجر شد.

در سال ۲۰۱۵، توافق هسته‌ای موسوم به برجام میان جمهوری اسلامی و قدرت‌های جهانی منعقد شد که طی آن حکومت ایران در ازای رفع بخشی از تحریم‌ها، محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای خود پذیرفت. اما در سال ۲۰۱۸، دونالد ترامپ آمریکا را از این توافق خارج و تحریم‌های شدیدی علیه حکومت ایران اعمال کرد. در پاسخ، جمهوری اسلامی نیز تعهدات خود را به‌تدریج کاهش داد و سطح غنی‌سازی اورانیوم را افزایش داد.

وضعیت کنونی؛ ایران در آستانه توانمندی هسته‌ای؟

در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها تاکید شده است که جمهوری اسلامی در حال حاضر در موقعیتی قرار گرفته که به‌عنوان یک کشور «آستانه‌ای» شناخته می‌شود؛ به این معنا که این کشور دانش و مواد لازم برای تولید سلاح هسته‌ای را در اختیار دارد، اما هنوز تصمیم سیاسی برای انجام این کار را اتخاذ نکرده است.

در حال حاضر، ایران دارای مقادیر زیادی اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد است که به‌میزان قابل توجهی از سقف تعیین‌شده در برجام (۳.۶۷ درصد) فراتر می‌رود. علاوه بر این، این کشور تعداد سانتریفیوژهای پیشرفته خود را در تأسیسات نطنز و فردو افزایش داده و همکاری‌های خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌شدت محدود کرده است.

واکنش‌ها و مواضع بین‌المللی؛ آمریکا، اروپا، چین و روسیه در برابر ایران

در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها مواضع بازیگران کلیدی در قبال برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی متفاوت ارزیابی شده است:

• ایالات متحده: دونالد ترامپ و تیم امنیت ملی او بارها اعلام کرده‌اند که جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای یک اولویت امنیتی برای آمریکا است. در همین راستا، آمریکا از طریق فشارهای دیپلماتیک، تحریم‌های جدید و همکاری با متحدان منطقه‌ای در تلاش است تا جمهوری اسلامی را به عقب‌نشینی از برنامه هسته‌ای‌اش وادارد.
• اتحادیه اروپا: کشورهای اروپایی همچنان از احیای برجام حمایت می‌کنند اما در برابر سیاست‌های تهاجمی جمهوری اسلامی، از جمله کمک به روسیه در جنگ اوکراین، ادامه بی‌ثباتی از طریق گروه‌های نیابتی در منطقه و توسعه موشک‌های بالستیک، موضعی سخت‌تر اتخاذ کرده‌اند.
• روسیه و چین: این دو کشور در سال‌های اخیر روابط اقتصادی و نظامی خود را با جمهوری اسلامی تقویت کرده‌اند و خواهان کاهش فشارهای غرب بر تهران هستند. روسیه حتی پیشنهاد همکاری بیشتر در توسعه تاسیسات هسته‌ای ایران را مطرح کرده است.
• اسرائیل: دولت اسرائیل هشدار داده که اگر دیپلماسی موفق نشود، این کشور آماده است تا از «گزینه نظامی» برای توقف برنامه هسته‌ای ایران استفاده کند.

تهدیدات و خطرات؛ آیا درگیری نظامی اجتناب‌ناپذیر است؟

بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در گزارش خود هشدار داده است که ادامه پیشروی جمهوری اسلامی در برنامه هسته‌ای می‌تواند احتمال یک درگیری نظامی را افزایش دهد. اسرائیل طی ماه‌های اخیر بر شدت حملات لفظی‌ خود علیه جمهوری اسلامی افزوده و انجام حملات پیش‌دستانه را در دستور کار قرار داده است. هم‌زمان، آمریکا حضور نظامی خود در منطقه را تقویت و به‌وضوح اعلام کرده که «همه گزینه‌ها» برای مقابله با تهدید هسته‌ای ایران روی میز است.

از سوی دیگر، جمهوری اسلامی نیز با آزمایش‌های موشکی و افزایش همکاری با گروه‌های نیابتی خود در منطقه، نشان داده که در صورت اقدام نظامی علیه تاسیساتش، واکنشی سخت خواهد داشت. این وضعیت، احتمال وقوع یک درگیری گسترده را بیش از پیش افزایش داده است.

چالش‌های دیپلماتیک و موانع خلع سلاح ایران

یکی از چالش‌های کلیدی که در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها به آن اشاره شده، نبود اعتماد متقابل میان جمهوری اسلامی و غرب است. تهران معتقد است که آمریکا در گذشته تعهدات خود را زیر پا گذاشته و نمی‌توان به واشینگتن اعتماد کرد. در مقابل، کشورهای غربی بر این باورند که جمهوری اسلامی از مذاکرات به‌عنوان تاکتیکی برای خرید زمان و پیشبرد برنامه هسته‌ای خود استفاده می‌کند.

علاوه بر این، وضعیت داخلی ایران، از جمله بحران اقتصادی، اعتراضات اجتماعی و اختلافات درون حاکمیت، بر تصمیمات سیاست خارجی این کشور تاثیرگذار است. برخی تحلیل‌گران بر این باورند که جمهوری اسلامی ممکن است با ادامه بن‌بست کنونی، تلاش کند تا فشار بیشتری بر غرب وارد و امتیازات بیشتری در مذاکرات آتی کسب کند.

راهکارهای پیشنهادی برای مهار برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی

در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها چند راهکار برای مقابله با برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ارائه شده است، از جمله:

۱- افزایش فشار اقتصادی: تشدید تحریم‌ها علیه نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و کاهش دسترسی این کشور به منابع مالی؛

۲- تقویت همکاری‌های اطلاعاتی: بهبود هماهنگی میان سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا، اسرائیل و اروپا برای نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران؛

۳- افزایش حمایت از گروه‌های مخالف: کمک به گروه‌های مخالف و استفاده از نارضایتی‌های داخلی برای افزایش فشار بر حکومت ایران؛

۴- اتخاذ موضع نظامی قاطع: اعلام آماده‌باش برای اقدام نظامی در صورت عبور ایران از خطوط قرمز هسته‌ای؛

۵- ایجاد یک ائتلاف جهانی: متحد کردن کشورهای غربی و منطقه‌ای برای اعمال فشار هماهنگ بر ایران.

نتیجه‌گیری؛ آینده برنامه هسته‌ای ایران چه خواهد شد؟

نویسندگان گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در پایان تاکید کرده‌اند که جهان در نقطه حساسی از مقابله با تهدید هسته‌ای حکومت ایران قرار دارد. در حالی که برخی تحلیل‌گران معتقدند هنوز امکان بازگشت به مسیر دیپلماسی وجود دارد، دیگران هشدار می‌دهند که زمان برای جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی به سلاح هسته‌ای رو به پایان است.

به باور نویسندگان، این‌که آیا جمهوری اسلامی تصمیم به ساخت سلاح هسته‌ای خواهد گرفت یا نه، به تحولات سیاسی داخلی، فشارهای بین‌المللی و میزان عزم کشورهای غربی برای جلوگیری از این مسئله بستگی دارد؛ با این حال، جامعه بین‌المللی باید با اتخاذ یک رویکرد هماهنگ و قاطع، مانع از تبدیل جمهوری اسلامی به یک قدرت هسته‌ای شود و از تشدید تنش‌ها در منطقه جلوگیری کند.