مطالب مرتبط
آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهند از زمان راه‌اندازی صندوق توسعه ملی در سال ۲۰۱۱ تا مارس ۲۰۲۴ حدود ۸۲ درصد از درآمد ۱۶۱میلیارد دلاری آن مصرف شده و ۸۸ درصد وام‌های ارائه شده نیز سهم دولت و نهادهای عمومی (سپاه پاسداران و غیره) بوده است.
از ۱۳۲ میلیارد دلار وامی که از طرف این نهاد طی ۱۳ سال پرداخت شده نیز تنها هشت میلیارد دلار آن بازپرداخت شده و ۱۸ میلیارد دلار به رغم سررسید شدن، بازپرداخت نشده و به وام معوقه تبدیل شده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد تا مارس ۲۰۲۴، ذخایر ارزی این نهاد تنها ۲۶.۵ میلیارد دلار بوده که با کسر ۶.۵ میلیارد دلار مانده تعهدات ارزی این نهاد، تنها ۲۰ میلیارد دلار از دارایی‌های قابل مدیریت برای صندوق توسعه ملی ایران باقی مانده است.
صندوق توسعه ملی هنوز گزارش سال مالی گذشته را که ۲۰ مارس به پایان رسید، منتشر نکرده اما بررسی‌های ایران‌اینترنشنال نشان می‌دهد در سال قبل نیز دولت چه به‌صورت مستقیم (دریافت مجوز از علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی) و چه از طریق تصاحب بخشی از سهم صندوق توسعه ملی از درآمدهای صادرات نفتی (طبق قانون بودجه سال مالی گذشته)، دست‌کم ۱۰ میلیارد دلار از این نهاد استقراض کرده و طبق قانون بودجه سال جاری نیز قرار است دولت حداقل ۹.۴ میلیارد دلار از درآمد ۱۶ میلیارد دلاری پیش‌بینی شده برای صندوق از محل صادرات نفت را استقراض کند.
این نهاد مالی ۱۴ سال پیش با هدف ذخیره بخشی از درآمدهای نفتی کشور برای ارائه وام به بخش خصوصی تشکیل و جایگزین «حساب ذخیره ارزی» شد اما در عمل دولت و نظامیان بر بخش اعظم ذخایر مالی آن دست گذاشتند و تنها ۱۴ میلیارد دلار، معادل کمتر از ۱۰ درصد از دارایی‌های آن به بخش خصوصی واگذار شد که با توجه به گستردگی رانت و فساد مالی، به نظر نمی‌رسد این منابع هم به بخش خصوصی واقعی ارائه شده باشند.
اگر تا پایان سال جاری، برداشت غیرمنتظره دیگری از طرف دولت از صندوق انجام نشود، کل بدهی دولتی به این نهاد بالغ بر ۱۲۵ میلیارد دلار خواهد شد.
نکته اینجاست که دولت منابع مالی برای بازپرداخت بدهی‌ها را نیز ندارد و صندوق توسعه ملی در تلاش است تا بخشی از بدهی دولتی را با سرمایه‌گذاری در معادن نفتی و فروش مستقیم نفت جبران کند؛ موضوعی که نه تنها در تضاد با اهداف تشکیل این نهاد است بلکه عملا دست دولت را از درآمدهای صادرات نفت قطع خواهد کرد.
دولت برای سال جاری صادرات روزانه ۱.۸ میلیون بشکه نفت را پیش‌بینی کرده که یک‌سوم آن مستقیما به نظامیان واگذار خواهد شد و اگر صندوق توسعه ملی نیز به صادرکننده مستقیم نفت تبدیل شود، عملا دولت در حوزه صادرات نفت به حاشیه رانده خواهد شد.
وضعیت کشورهای همسایه ایران
در حالی که منابع قابل مدیریت صندوق توسعه ملی ایران اکنون به ۲۰میلیارد دلار نیز نمی‌رسد، آمارهای موسسه جهانی صندوق‌های ثروت ملی نشان می‌دهد مجموع ذخایر صندوق‌های مرتبط با نفت در کشورهای حاشیه خلیج فارس و جمهوری آذربایجان از ۳.۶ تریلیون دلار عبور کرده است.
علاوه بر ۳.۶ تریلیون دلار دارایی صندوق‌های نفتی کشورهای همسایه ایران، این کشورها به همین میزان دارایی نیز در دیگر صندوق‌های ثروت ملی دارند.
برای نمونه، امارات متحده عربی هشت صندوق ثروت ملی به ارزش ۲.۳ تریلیون دلار دارد که تنها صندوق توسعه سرمایه‌گذاری (ADIA) مرتبط با نفت است و بیش از ۱.۱ تریلیون دلار سرمایه دارد.
به غیر از ۶.۷ تریلیون دلار دارایی صندوق‌های ثروت ملی مرتبط با نفت یا مستقل از آن، صندوق‌های بازنشستگی عمومی کشورهای نفتی همسایه ایران نیز ۶۵۰ میلیارد دلار سرمایه دارند؛ در حالی که صندوق‌های بازنشستگی عمومی ایران سال‌هاست عملا ورشکسته شده و متکی به بودجه دولتی هستند.
در کنار این صندوق‌ها، ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نیز بیش از ۸۵۰ میلیارد دلار است؛ در حالی که این رقم طبق گزارش موسسه جهانی صندوق‌های ثروت ملی برای بانک مرکزی ایران تنها ۲۵ میلیارد دلار است که بخش اعظم آن نیز در قالب استقراض و وام به دولت و بانک‌های داخلی عرضه شده است.
سهم صندوق توسعه ملی از ارزش صندوق‌های ثروت ملی منطقه در حالی حتی به نیم درصد هم نمی‌رسد که ایران بعد از عربستان سعودی، بزرگ‌ترین ذخایر نفتی منطقه را دارد و از لحاظ ذخایر گازی نیز در رده اول قرار می‌گیرد.
تولید نفت ایران نیز بعد از عربستان سعودی و عراق بیشتر از همه کشورهای منطقه است و بیشترین گاز را در منطقه تولید می‌کند.
سیاست‌گذاری‌های اشتباه، فساد گسترده و مدیریت مبتنی بر تاراج ثروت ملی طی دهه‌های گذشته، دست در دست تحریم‌ها گذاشته تا نهادهای مالی ایران را یکی پس از دیگری ورشکست کند.
خبرگزاری رویترز در گزارشی تحلیلی این پرسش را مطرح کرده است که آیا حمله نظامی می‌تواند برنامه هسته‌ای ایران را نابود کند.
در این گزارش با اشاره به عوامل متعدد گفته شده است که احتمالا چنین حمله‌ای قادر به نابود کردن برنامه هسته‌ای ایران نخواهد بود.
رویترز با اشاره به استقرار بمب‌افکن‌های استراتژیک بی ۲ در جزیره دیه‌گو گارسیا، جایی که ایران را در دسترس این هواپیماها قرار می‌دهد، این اقدام را پیامی صریح و هشدارآمیز به تهران دانسته و گفته آرایش نظامی آمریکا در منطقه به رهبران جمهوری اسلامی می‌گوید که اگر توافقی برای مهار برنامه هسته‌ای حاصل نشود، چه سرنوشتی ممکن است در انتظار آنها باشد.
با این حال، رویترز به‌نقل از کارشناسان نظامی و هسته‌ای افزوده که حتی با چنین قدرت آتش عظیمی، اقدام نظامی آمریکا و اسرائیل احتمالا تنها به‌طور موقت برنامه‌ای را عقب می‌اندازد که غرب نگران است در نهایت به ساخت بمب اتم منتهی شود؛ هرچند جمهوری اسلامی تاکید می‌کند که در پی ساخت سلاح هسته‌ای نیست.
برجام که با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» نیز شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۸ از سوی دونالد ترامپ کنار گذاشته شد و آمریکا از آن خارج شد.
تمرکز بر راستی‌آزمایی در غنی‌سازی و تسلیحاتی شدن
ویتکاف در مصاحبه‌ای با شان هَنیتی در شبکه فاکس‌نیوز گفت: «تمرکز اصلی ما بر راستی‌آزمایی در برنامه غنی‌سازی اورانیوم [ایران] است و در نهایت، راستی‌آزمایی درباره تسلیحاتی شدن آن. این شامل موشک‌ها نیز می‌شود (نوع موشک‌هایی که ایران انبار کرده) و همچنین تلاش برای دستیابی به بمب [اتمی].»
او تاکید کرد که برنامه غنی‌سازی ایران به‌طور کامل حذف نخواهد شد بلکه به سطح تعیین‌شده در برجام یعنی ۳/۶۷ درصد بازگردانده می‌شود: «ایران نیازی به غنی‌سازی بالاتر از ۳/۶۷ درصد ندارد.»
این خواسته خاص، با توجه به درخواست‌های مکرر تهران برای بازگشت آمریکا به مفاد اولیه برجام، در دسترس به‌نظر می‌رسد. هرچند اختلافاتی بر سر دامنه و میزان مداخله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود دارد اما به‌نظر نمی‌رسد این بخش از مذاکرات به گره اصلی تبدیل شود.
تفاوت‌های کلیدی با برجام: دسترسی گسترده‌تر، تمرکز بر موشک‌ها
اما موارد مورد نظر برای توافقی فراتر از برجام کدام‌ها هستند؟
نخست آنکه دولت ترامپ نسبت به آن‌چه در برجام درج شده، به دنبال رژیم بازرسی گسترده‌تری است.
این نظارت می‌تواند شامل دسترسی -نه تنها به تاسیسات اعلام‌شده غنی‌سازی- بلکه به سایت‌هایی باشد که احتمال می‌رود در توسعه کلاهک هسته‌ای نقش دارند.
ایران همواره با چنین دامنه‌ای از بازرسی مخالفت کرده و این موضوع احتمالا یکی از نقاط اصلی اختلاف خواهد بود.
دوم آنکه ویتکاف به‌طور صریح از برنامه موشک‌های بالستیک ایران یاد کرد. حوزه‌ای که تقریبا در توافق اولیه برجام نادیده گرفته شده بود. وارد کردن این برنامه در مذاکرات نیازمند دسترسی به زیرساخت‌های گسترده تحقیق و توسعه نظامی ایران است که تهران همواره آن را از نظارت خارجی دور نگه داشته است.
منطق گنجاندن برنامه موشکی روشن است: اگر ایران موفق به تولید کلاهک هسته‌ای شود، موشک‌های بالستیک اصلی‌ترین وسیله پرتاب آن خواهند بود.
ایران تاکنون هزاران موشک تولید کرده؛ گرچه این موشک‌ها ممکن است از نظر فنی خیلی پیشرفته نباشند اما در صورت تجهیز به کلاهک هسته‌ای، تهدیدی جدی برای منطقه، از جمله اسرائیل، یونان و برخی نقاط جنوب و شرق اروپا محسوب می‌شوند.
اختلاف نظر در درون دولت ترامپ درباره هدف نهایی
ویتکاف پیش‌تر نیز در مصاحبه‌ای با تاکر کارلسن در ماه مارس به اهداف محدود دولت از مذاکره احتمالی با ایران اشاره کرده بود اما برخی دیگر از مقام‌های ارشد دولت از جمله وزیر خارجه و مشاور امنیت ملی، به‌طور علنی خواستار انحلال کامل برنامه هسته‌ای ایران شده‌اند.
در همین زمینه، یکی از مسائل اساسی، تعیین سرنوشت حدود ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالاست که تهران در حال حاضر در اختیار دارد.
طبق گزارش سه‌شنبه ۲۶ فروردین گاردین، ایالات متحده پیشنهاد داده است این مواد به کشور ثالثی مانند روسیه منتقل شود. پیشنهادی که تهران به‌احتمال زیاد با آن مخالفت خواهد کرد.
به‌گفته منابع، این موضوع در مذاکرات اخیر میان عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی و ویتکاف در عمان مطرح شده اما ایران بر باقی ماندن این ذخایر تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان ملل در داخل کشور تاکید کرده است.
تهدید دوباره ترامپ به اقدام سخت‌گیرانه
در نهایت، پرسش کلیدی این است که ایران تا چه حد و با چه سرعتی آماده پیشروی به‌سمت توافق است و اینکه آیا دولت ترامپ در جریان چانه‌زنی‌ها از برخی خواسته‌های سخت‌گیرانه خود عقب‌نشینی خواهد کرد یا نه؟
ترامپ ۲۵ فروردین گفت: «ایران باید از دنبال کردن سلاح هسته‌ای دست بردارد. آنها نباید سلاح هسته‌ای داشته باشند.»
او افزود: «به نظرم دارند ما را سر می‌دوانند، چون عادت کرده‌اند با آدم‌های احمق در این کشور طرف باشند.»
رییس‌جمهوری آمریکا در ادامه تاکید کرد: «باید سریع پیش بروند چون خیلی نزدیک شده‌اند اما ما اجازه نمی‌دهیم سلاح هسته‌ای داشته باشند. اگر مجبور شویم، اقدامی بسیار سخت‌گیرانه انجام خواهیم داد و این کار را نه برای خودمان، بلکه برای جهان انجام می‌دهیم. آنها آدم‌هایی رادیکال هستند و نباید سلاح هسته‌ای داشته باشند.»
