جابر رجبی، تحلیلگر سیاسی به ایران اینترنشنال گفت: «مانع بزرگی که جلوی جمهوری اسلامی قرار دارد، مقدار غنی‌سازی نیست بلکه مقدار اطلاعاتی است که آمریکا از مخفی‌گاه‌هایی دارد که برای غنی‌سازی استفاده می‌شود.»
محی‌الدین جعفری علت توقف اکتشافات نفت و گاز در بخش دریایی ایران را «محدودیت دکل» عنوان کرده اما گزارش‌های اوپک و وزارت نفت ایران نشان می‌دهند شمار دکل‌های کشور طی سال‌های گذشته تغییری نداشته و حول ۱۶۰ دستگاه بوده که حدود ۲۰ دستگاه آن مربوط به حفاری چاه در بخش دریایی است.
با این حال معلوم نیست چه تعداد از دکل‌های حفاری ایران که بخش اعظم آن‌ها ساخت شرکت‌های غربی با دهه‌ها قدمت است، هنوز قابلیت استفاده دارند اما پیشتر و در سال ۲۰۲۰، خبرگزاری رویترز با اشاره به مشکلات ایران در دست‌یابی به قطعات یدکی دکل‌های غربی گزارش داده بود یک-چهارم سکوهای حفاری ایران بلااستفاده و شمار زیادی نیز نیمه‌فعال هستند.
خبرگزاری دولتی ایرنا نیز همان سال طی گزارشی از قول مقامات نفتی گزارش داده بود ۸۵ درصد دکل‌های ایرانی نیاز به تعمیر و جایگزینی قطعه دارند.
یکی دیگر از معضلات ایران، کمبود منابع مالی است. پیشتر مرکز پژوهش‌های مجلس از نصف شدن سرمایه‌گذاری سالانه در بخش بالادستی نفت و گاز ایران (اکتشاف و تولید) و رسیدن آن به حدود سه میلیارد دلار بعد از تحریم‌های سال ۲۰۱۸ آمریکا علیه ایران (نسبت به نیمه ابتدایی دهه ۲۰۱۰) خبر داده بود.
برای مقایسه در تصویری بزرگ‌تر، این رقم در دهه ۲۰۰۰ و اوج مشارکت شرکت‌های غربی در پروژه‌های نفت و گاز ایران، حدود ۱۹ میلیارد دلار بود.
نکته اینجاست که هزینه اکتشاف و حفاری در بخش دریایی به مراتب بیشتر از بخش خشکی است و با توجه به محدودیت‌های مالی، توسعه میادین دریایی در دستور کار دولت نبوده است.
دریای خزر
ایران تنها کشور ساحلی دریای خزر است که هیچ تولید نفت و گازی از این دریا ندارد. با توجه به این‌که تنها کشتی لرزه‌نگاری ایران در دریای خزر با نام «پژواک» در سال ۲۰۰۵ دچار حریق شد و کلا از بین رفت و از طرفی تنها سکوی حفاری ایران در دریای خزر به نام «امیرکبیر» یک دهه پیش برای تعمیر به سواحل ایران در خزر منتقل شد و هنوز هم در فاصله چند کیلومتری از نوار ساحلی آب‌های خزر غیرفعال است، اصولا امکان کشف یک میدان گازی جدید برای ایران در آب‌های این دریاچه وجود ندارد.
الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر در جمهوری آذربایجان، به ایران‌اینترنشنال گفت که این کشور پارسال روزانه ۵۸۰ هزار بشکه، قزاقستان ۳۵۰ هزار بشکه و ترکمنستان و روسیه نیز هر کدام بیش از ۱۰۰ هزار بشکه از میادین دریایی در خزر تولید نفت داشتند.
جمهوری آذربایجان همچنین حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب تولید گاز از این دریا داشته که نیمی از آن راهی بازارهای خارجی، خصوصا اروپا شده است.
روسیه نیز حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب تولید گاز از دریای خزر دارد.
کشورهای عربی جنوب ایران نیز مشارکت فزاینده‌ای در توسعه پروژه‌های دریایی سه کشور ترک‌زبان ساحلی خزر دارند. شرکت دراگون اویل امارات طی دو دهه گذشته ۱۰ میلیارد دلار در بخش دریایی ترکمنستان سرمایه‌گذاری کرده و قرارداد سرمایه‌گذاری خود را تا سال ۲۰۳۵ تمدید کرده است.
شرکت ملی نفت ابوظبی نیز سال ۲۰۲۳ حدود ۳۰ درصد از سهم میدان گازی آبشرون، دومین میدان بزرگ گازی دریای خزر در آب‌های جمهوری آذربایجان را خریداری کرد و شریک شرکت توتال فرانسه در این پروژه شد.
در این میان، ماه گذشته شرکت ملی نفت قزاقستان، گازمونای گاز، رسما از شرکت ملی نفت ابوظبی برای سرمایه‌گذاری در میادین دریایی خود دعوت کرد.
این شرکت در میادین خشکی قزاقستان نیز فعال است.
آب‌های جنوب ایران
برخلاف دریای خزر که ایران میدان مشترکی با همسایه‌ها ندارد، همه همسایه‌های جنوبی، میادین مشترک دریایی با ایران دارند و نه تنها چندین برابر ایران تولید نفت و گاز انجام می‌دهند، بلکه پروژه‌های خود را با سرعت جلو می‌برند.
هم‌زمان عربستان سعودی از کشف ۱۴ میدان نفت و گاز جدید خبر داد و امارات نیز خبر قرارداد ۱.۶۳ میلیارد دلاری برای اکتشافات دریایی را منتشر کرد. این در حالی است که ایران به‌خاطر کمبود منابع مالی، حوزه اکنتشاف میادین نفتی را مسکوت گذاشته است.
ایران تنها روزانه ۳۵ هزار بشکه نفت از میدان مشترک فروزان (مرجان) با عربستان سعودی دارد، در حالی که عربستان سعودی نه تنها ۱۸ برابر ایران تولید نفت از این میدان دارد بلکه قراردادهایی به ارزش ۱۲ میلیارد دلار با شرکت‌های خارجی برای افزایش تولید روزانه نفت به ۸۰۰ هزار بشکه و گاز به ۷۰ میلیون متر مکعب از این میدان مشترک تا چهار سال آینده امضا کرده است.
دومین میدان مشترک ایران و عربستان سعودی فرزاد (حصبه) است که ایران تولیدی ندارد اما عربستان سعودی از سال ۲۰۱۳ تولید روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب گاز از آن را آغاز کرده و شرکت آرامکو عربستان سعودی در تلاش برای افزایش این رقم به ۷۵ میلیون متر مکعب است.
عربستان سعودی و کویت همچنین دو میدان مشترک اسفندیار (لؤلؤ) و آرش (الدره) با ایران دارند که اولی را توسعه داده و برای توسعه میدان دومی نیز قرارداد امضا کرده‌اند.
ایران می‌گوید در این میادین سهم دارد اما دو کشور عربی این ادعا را رد کرده‌اند.
عربستان سعودی و کویت دو میدان مشترک دیگر با نام‌های خفجی و وفره با ظرفیت تولید روزانه ۵۰۰ هزار بشکه را طی بیش از یک دهه گذشته توسعه داده‌اند که البته این میادین با ایران مشترک نیست.
میادین سلمان و نصرت میان ایران و امارات مشترک‌اند که از اولی هر کدام ۵۰ هزار بشکه تولید نفت دارند اما امارات از میدان دومی ۲۰ برابر ایران و حدود ۶۵ هزار بشکه تولید نفت دارد.
ایران یک میدان مشترک با نام هنگام با عمان دارد که هر کدام روزانه ۱۰ هزار بشکه تولید نفت دارند.
اما مهم‌ترین میدان دریایی ایران، پارس جنوبی، بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است که با قطر مشترک است. قطر یک دهه‌ای زودتر از ایران تولید گاز از این میدان را آغاز کرد و تاکنون ۲.۵ برابر ایران از پارس جنوبی که در قطر گنبد شمالی گفته می‌شود، تولید گاز داشته است.
در حالی که بخش ایرانی این میدان از سال گذشته وارد نیمه دوم عمر خود شده و هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولید آن کاسته خواهد شد، قطر با امضای ۲۹ میلیارد دلار قرارداد جدید با شرکت‌های بین‌المللی، در نظر دارد تا پایان دهه جاری تولید گاز از این میدان مشترک را ۶۵ درصد افزایش دهد.
در ماه‌های اخیر، مقامات جمهوری اسلامی بارها از «دستاوردهای چشمگیر» در افزایش تولید بنزین و گاز خبر داده‌اند و حتی برخی وعده داده‌اند که بحران کمبود برق در تابستان امسال رفع خواهد شد. اما سندی محرمانه از وزارت نفت که به دست ایران‌اینترنشنال رسیده، نه تنها این ادعاها را بی‌پایه می‌داند، بلکه نشان می‌دهد بحران انرژی کشور با سرعتی هشداردهنده رو به وخامت است.
ایران اکنون در تمام فصول با کسری انواع انرژی مواجه است. در دوره‌های اوج مصرف، کمبود گاز و برق تا ۲۵ درصد و کمبود بنزین تا ۳۰ درصد افزایش می‌یابد.
انتشار آمار نادرست به جای شفاف‌سازی
در شرایطی که پروژه‌های توسعه‌ای انرژی عملا متوقف شده‌اند، مسئولان به جای شفاف‌سازی، به انتشار آمارهای خوش‌بینانه و نادرست درباره تولید انرژی روی آورده‌اند.
اواخر سال ۲۰۲۴، محمدصادق عظیمی‌فر، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، گفت که تولید روزانه بنزین کشور ۱۰ میلیون لیتر و تولید گازوئیل ۱۳ میلیون لیتر افزایش یافته است اما سندی داخلی از همین شرکت که به دست ایران‌اینترنشنال رسیده، نشان می‌دهد این ارقام به وضوح اغراق‌آمیز هستند.
برای نمونه، تولید پایه بنزین پالایشگاه‌های کشور در اواخر پارسال نسبت به دوره مشابه در سال ۲۰۲۳ تنها ۱.۵ میلیون لیتر افزایش یافته و حتی اگر کل سال را در نظر بگیریم، رشد تولید تنها ۳.۵ درصد بوده است.
در مورد گازوئیل نیز رشد تولید در سال گذشته تنها سه درصد بوده، در حالی که مصرف بنزین و گازوئیل هر دو در سال ۲۰۲۴ رشدی ۷.۵ درصدی را تجربه کرده‌اند. نشانه‌ای روشن از تشدید کسری سوخت در کشور.
با وجود این‌که طی سال‌های گذشته هیچ پالایشگاه جدیدی راه‌اندازی نشده، دولت سالانه حدود ۱.۵ میلیون خودروی تولیدی داخلی با راندمان پایین را وارد بازار کرده و بدین ترتیب بار بیشتری بر دوش شبکه سوخت کشور گذاشته است.
تولید روزانه بنزین پایه در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰۱ میلیون لیتر بوده، در حالی که مصرف به ۱۲۳ میلیون لیتر در روز رسیده است.
گزارش وزارت نفت نشان می‌دهد که دولت برای جبران این شکاف، تنها به افزودن حجم عظیمی از مواد غیراستاندارد به بنزین پایه روی آورده است.
این افزودنی‌ها شامل مواد شیمیایی، سوخت‌های تولیدی پتروشیمی‌ها، اکتان‌افزاها و ماده بحث‌برانگیز ام‌تی‌بی‌ایی (MTBE) هستند. ترکیبی که به دلیل اثرات مخرب زیست محیطی و سلامت انسان، در بسیاری از کشورهای غربی ممنوع شده است.
در سال ۲۰۱۸، حجم افزودنی‌ها تنها پنج میلیون لیتر در روز (معادل شش درصد از کل بنزین) بود اما اکنون به بیش از ۲۰ میلیون لیتر در روز رسیده که ۲۰ درصد از ترکیب نهایی بنزین کشور را شامل می‌شود.
همچنین طبق گزارش یادشده، تنها یک-چهارم بنزین تولیدی کشور با استانداردهای یورو-۴ و یورو-۵ همخوان است. با این حال، حتی درباره همین میزان نیز تردیدهایی در خصوص رعایت کامل استانداردها وجود دارد.
تولید گاز؛ ادعاهایی که با واقعیت نمی‌خواند
چندی پیش مدیرعامل مجتمع گاز پارس جنوبی اعلام کرد در سال گذشته شش میلیارد متر مکعب گاز بیشتر از میدان پارس جنوبی به شبکه تزریق شده است. این میدان، منبع تامین ۷۳ درصد گاز کشور است.
هم‌زمان، مدیرعامل شرکت نفت مناطق مرکزی ایران نیز که مسئول ۲۵ درصد تولید گاز کشور است، گفت که تولید روزانه گاز این شرکت در پاییز و زمستان گذشته ۱۰ میلیون متر مکعب افزایش یافته. رقمی که معادل افزایش سالانه دست‌کم دو میلیارد متر مکعب است.
بر اساس اظهارات این دو مقام که تقریبا کل تولید گاز کشور را مدیریت می‌کنند، می‌توان نتیجه گرفت ایران در سال گذشته دست‌کم هشت میلیارد متر مکعب افزایش تولید گاز داشته است اما نهادهای بین‌المللی همچون آژانس بین‌المللی انرژی و مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) که ایران نیز عضو آن است، این عدد را بیش از حد خوش‌بینانه دانسته و میزان واقعی رشد را نصف این رقم اعلام کرده‌اند.
در حالی که ایران در دهه گذشته به طور میانگین سالانه بیش از پنج درصد رشد تولید گاز داشته، این نرخ در سال‌های اخیر به دو درصد کاهش یافته است و آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی کرده که این عدد در سال جاری حتی به حدود یک درصد محدود خواهد شد.
