به دنبال حملات ۱۲ روزه اسرائیل که فرماندهان ارشد و سامانه‌های دفاعی حکومت ایران را هدف قرار داد، رهبران جمهوری اسلامی بار دیگر تا آستانه فروپاشی پیش رفتند؛ هرچند این نخستین بحران تهدیدکننده موجودیت آن‌ها نبوده است.
اما به‌نوشته نیویورک‌تایمز، این پیروزی‌های نظامی، هم‌زمان با تشدید انتقادات جهانی، اسرائیل را به‌سوی انزوایی بی‌سابقه سوق داده است؛ جایی‌که حتی دموکراسی‌های غربی نیز یکی پس از دیگری از این کشور فاصله می‌گیرند.
امن‌ترین موقعیت نظامی اسرائیل در تاریخ، با بهای سیاسی سنگین
پس از گذشت بیش از ۷۵ سال از تاسیس، اسرائیل که مساحتی برابر با ایالت نیوجرسی دارد، توانسته است دشمنان منطقه‌ای خود را یکی پس از دیگری در هم بشکند، از حزب‌الله لبنان و حماس در غزه گرفته تا حوثی‌ها در یمن و در نهایت، جمهوری اسلامی ایران، تامین‌کننده مالی و نظامی همه این گروه‌ها.
به‌نوشته نیویورک‌تایمز، اسرائیل اکنون برای نخستین‌بار از زمان اعلام موجودیت در سال ۱۹۴۸، با چشم‌اندازی بدون تهدید قریب‌الوقوع مواجه است. خطر ایران هسته‌ای به‌طور چشم‌گیری کاهش یافته و اگرچه روابط با کشورهای عرب خلیج فارس شکننده است، اما نوعی ثبات شکننده در آن برقرار شده است.
در داخل، بنیامین نتانیاهو موفق شده است شراکت راهبردی‌اش با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده را تحکیم کند.
ژنرال بازنشسته یاکو آمیدرور، مشاور امنیت ملی پیشین نتانیاهو، در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز تأکید کرده که امنیت مناطقی از اسرائیل که پیش‌تر تحت تهدید دائمی بودند، اکنون حتی از منهتن نیز بیشتر است.
اما این امنیت به چه قیمتی به‌دست آمده است؟
عملیات بی‌وقفه و بی‌پوزش اسرائیل در پاسخ به حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ حماس، که به کشته‌شدن ۱۲۰۰ نفر و گروگان‌گیری ۲۵۰ نفر انجامید، گرچه در نگاه حامیان امنیتی اسرائیل موفقیت‌آمیز بوده، اما تصویر بین‌المللی این کشور را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده است.
اکنون در افکار عمومی جهان، اسرائیل کشوری متهم به جنایت جنگی و نسل‌کشی است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند که در بیشتر کشورهای غربی، اکثریت مردم دیدگاهی منفی به اسرائیل دارند.
در غزه، جنگ با حماس تاکنون جان ده‌ها هزار نفر را گرفته، بیش از یک‌میلیون نفر را آواره و زیرساخت‌های شهری را به ویرانه‌ای بدل کرده است.
فقر، گرسنگی و بی‌خانمانی بیداد می‌کند. در طرف اسرائیلی نیز صدها نظامی کشته شده‌اند و بیش از ۲۰ گروگان زنده، همچنان پس از گذشت بیش از ۶۰۰ روز، در تونل‌های حماس زندانی‌اند.
در آمریکا، این جنگ اجماع دیرینه و دوحزبی حمایت از اسرائیل را در هم شکسته است. حالا اسرائیل به موضوعی مناقشه‌برانگیز در کنگره، محافل دانشگاهی و فضای عمومی آمریکا تبدیل شده و هم‌زمان، شمار حوادث یهودستیزانه در ایالات متحده و دیگر نقاط جهان افزایش یافته است.
شکاف در داخل اسرائیل؛ احساس رهاشدگی گروگان‌ها
در داخل اسرائیل، اولویت‌دادن دولت به عملیات نظامی در غزه، لبنان و ایران، به‌جای تمرکز بر آزادی گروگان‌ها، خشم خانواده‌ها را برانگیخته است.
نیراء شارابی، همسر یوسی شارابی که در ۷ اکتبر از کیبوتص «بئری» ربوده و پس از ۱۰۰ روز در حمله هوایی اسرائیل در غزه کشته شد، به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «واضح است که گروگان‌ها دارند بهای این جنگ را می‌پردازند. دولت آن‌ها را به حال خود رها کرده است.»
از سوی دیگر، افکار عمومی اسرائیل نیز دچار دوپارگی شده است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که دوسوم اسرائیلی‌ها خواهان توافقی برای پایان جنگ در غزه هستند، به‌شرط آن‌که گروگان‌ها بازگردانده شوند.
درعین‌حال، حملات علیه شهروندان عرب‌تبار اسرائیلی نیز افزایش یافته و برخی از آن‌ها به‌دلیل انتشار پست‌های انتقادی در فضای مجازی، بازداشت شده‌اند.
سایه ناامنی جهانی بر امنیت داخلی
لیئور سوخارین، دانشجوی ۲۵ ساله حقوق و اقتصاد در دانشگاه عبری اورشلیم و ساکن سابق نهاریا، شهری در مرز لبنان، به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «در گذشته از موشک‌های حزب‌الله می‌ترسیدیم. حالا امنیت فیزیکی در داخل بیشتر شده، ولی احساس اعتمادبه‌نفس و امنیت روانی مردم پس از ۷ اکتبر فروپاشیده است.»
او که خدمت سربازی‌اش در واحد ذخیره ارتش به‌تازگی به پایان رسیده، اضافه می‌کند: «حمله به حماس بسیار خوب بود، ولی هزینه‌هایش در خارج از کشور بسیار سنگین بوده. امروز صحبت‌کردن به عبری در اروپا خطرناک است. ممکن است آسیب ببینی.»
خشم در جهان، جهش در جنبش‌های ضداسرائیلی
جنبش جهانی تحریم و فشار علیه اسرائیل (بی‌دی‌اس) که پیش از این در حاشیه قرار داشت، اکنون به نیرویی جدی در اروپا تبدیل شده است. سازمان فلسطین سولی‌داریتی کمپین در بریتانیا، شمار اعضای خود را از ۶۵ هزار به ۳۰۰ هزار رسانده و بیش از ۱۰۰ دفتر در شهرهای مختلف این کشور افتتاح کرده است.
نیویورک‌تایمز می‌نویسد، اعتراضات ضداسرائیلی در جهان اغلب به‌صورت مسالمت‌آمیز برگزار می‌شوند، اما مواردی از حمله مسلحانه یا خشونت علیه یهودیان نیز گزارش شده است. در واشینگتن، دو کارمند سفارت اسرائیل در حمله‌ای با انگیزه سیاسی کشته شدند. در کلرادو، مردی راهپیمایان حامی آزادی گروگان‌ها را بمب‌گذاری کرد و موجب مرگ یک زن شد.
در مقابل، مواردی از اسلام‌ستیزی نیز افزایش یافته است. تنها چند روز پس از حمله ۷ اکتبر، پسر ۶ ساله فلسطینی-آمریکایی در شیکاگو توسط صاحب‌خانه‌اش به قتل رسید.
در دانشگاه‌های آمریکا، اعتراضات دانشجویی گاه به درگیری با پلیس کشیده شده است. در دانشگاه کلمبیا، بیش از ۱۰۰ دانشجو در جریان «اردوگاه همبستگی با غزه» بازداشت شدند.
گروه‌های چپ‌گرای دانشجویی حتی خواستار «آزادی با هر وسیله ممکن، از جمله مقاومت مسلحانه» شده‌اند؛ مواضعی که گرچه افراطی و اقلیتی هستند، اما چرخش قابل‌توجهی در افکار عمومی علیه اسرائیل را نشان می‌دهند.
کاهش حمایت آمریکایی‌ها از اسرائیل به پایین‌ترین سطح در دو دهه اخیر
در تازه‌ترین نظرسنجی مؤسسه گالوپ، تنها ۴۶ درصد آمریکایی‌ها از اسرائیل حمایت کرده‌اند؛ این پایین‌ترین رقم از سال ۲۰۰۰ تاکنون است. هم‌زمان، میزان همدلی با فلسطینیان به ۳۳ درصد افزایش یافته، درحالی‌که این عدد در سال ۲۰۰۳ تنها ۱۳ درصد بود.
دولت ترامپ، با بهره‌برداری سیاسی از این شکاف، دانشگاه‌ها را به بی‌تفاوتی در برابر یهودستیزی متهم کرده است. در مقابل، سناتورهای دموکرات یهودی در نامه‌ای به ربیس‌جمهوری تاکید کرده‌اند که «مبارزه با یهودستیزی» نباید به ابزاری برای حمله به استقلال دانشگاه‌ها بدل شود.
موج جدید به‌رسمیت‌شناسی فلسطین؛ فشار سیاسی اروپا بر اسرائیل
در عرصه دیپلماسی، اسرائیل بیش از هر زمان دیگری با انتقادهای رسمی و صریح مواجه شده است. نیویورک‌تایمز یادآور می‌شود که در سال ۲۰۲۴، سه کشور اروپایی، اسپانیا، نروژ و ایرلند، به‌رسمیت‌شناسی دولت فلسطین را اعلام کردند؛ اقدامی نمادین ولی پیام‌دار. امانوئل مکرون، ربیس‌جمهوری فرانسه نیز اعلام کرده به‌زودی به این جمع خواهد پیوست.
مقام‌های اسرائیلی این تصمیم‌ها را به‌شدت محکوم کرده و مکرون را به «رهبری جنگ صلیبی علیه دولت یهود» متهم کرده‌اند. اما برخی فرماندهان سابق نظامی مانند آمیدرور این انتقادها را بی‌اهمیت می‌دانند و تاکید می‌کنند: «توان دفاعی اسرائیل و حذف دشمنان، بسیار مهم‌تر از آن است که جهان چه فکری درباره ما می‌کند.»
به گزارش روزنامه وال‌استریت ژورنال، ایران امروز، همانند چهار دهه پیش در جریان جنگ خونین با عراقِ صدام حسین، خود را در مواجهه با دشمنی قدرتمندتر و تحت حمایت آمریکا می‌بیند. همانند آن زمان، جمهوری اسلامی در انزوا قرار دارد و احساس محاصره و تهدید دائمی، بر تصمیم‌گیری‌های راهبردی آن سایه افکنده است.
نام‌گذاری خیابان‌ها و مدارس به‌نام سربازان و خلبانان کشته‌شده در جنگ ایران و عراق، در سراسر کشور، یادآور این نبرد خونین است. جنگی که به تعبیر ولی نصر، استاد دانشگاه جانز هاپکینز و نویسنده کتاب «راهبرد بزرگ ایران»، «شکل‌دهنده تفکر امنیتی حاکم بر جمهوری اسلامی بوده» است.
نصر در گفت‌وگو با این روزنامه گفت: «نگاه امروز ایران این است که یک گلوله را رد کرده اما همچنان در معرض تهدیدی درازمدت قرار دارد.»
مقام‌های جمهوری اسلامی پس از بمباران تاسیسات هسته‌ای از سوی آمریکا، اعلام کردند که برنامه هسته‌ای در ایران متوقف نخواهد شد.
عبدالرحیم موسوی که پس از کشته‌شدن محمد باقری، رییس پیشین ستاد کل نیروهای مسلح به‌دست اسرائیل، جای او را گرفت، با لحنی تند گفت: «ما عقب‌نشینی نخواهیم کرد.»
وال‌استریت ژورنال نوشت این اظهارات اگرچه حاکی از لحن جنگی و نمایش قدرت است اما در پس آن، اعتمادبه‌نفس واقعی رهبران جمهوری اسلامی نهفته است.
افشون استوار، کارشناس امور نظامی ایران در مدرسه افسری نیروی دریایی آمریکا، در گفت‌وگو با این روزنامه تاکید کرد: «رهبران ایران می‌دانند که می‌توانند جنگی فرسایشی و بلندمدت را تحمل کنند؛ چیزی که شاید اسرائیل نتواند.»
در واپسین ساعات پیش از اجرای آتش‌بس، ایران موشک‌هایی به سوی اسرائیل پرتاب کرد که منجر به کشته‌شدن چند اسرائیلی شد. هواپیماهای اسرائیل آماده حمله متقابل بودند اما به دستور دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، ماموریت لغو شد.
تجربه جنگ ایران و عراق
جنگ ایران و عراق که در سال ۱۹۸۰ و یک سال و نیم پس از انقلاب در ایران آغاز شد، با حمله صدام به خاک ایران در پی بیثباتی سیاسی و با هدف تصرف مناطق نفتخیز شکل گرفت.
این جنگ که هشت سال بهطول انجامید، با صدها هزار کشته از دو طرف به یکی از مرگبارترین درگیریهای قرن بیستم تبدیل شد.
صدام از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد و تاسیسات نفتی ایران را هدف گرفت اما موفق به تصرف هیچ میدان نفتی مهمی نشد.
علی خامنه‌ای، رهبر کنونی جمهوری اسلامی، در دوران جنگ رییسجمهور بود.
در سال ۱۹۸۲، عملیات نافرجام ایران برای تصرف بصره، منجر به تلفات ده‌ها هزار نفری شد و ضعف ساختار نظامی کشور را آشکار کرد.
بهدنبال این شکست، تهران راهبرد دفاعی خود را بازتعریف و مسیر ساخت موشک، پهپاد، برنامه هسته‌ای و تشکیل شبکهای از گروه‌های نیابتی منطقه‌ای را در پیش گرفت.
ولی نصر تاکید کرد: «اگر انقلاب ایدئولوژی را شکل داد، ساختار امنیت ملی ایران از دل جنگ ایران و عراق زاده شد.»
کارشناسان نظامی معتقدند رویکرد ایران در توسعه موشک و جنگافزارهای نامتقارن، در واکنش به فرسایش شدید منابع انسانی و نظامی در جنگ با عراق شکل گرفت.
استوار در اینباره گفت: «ایران نسبت به تلفات بسیار حساس شد. بنابراین، ماتریس بازدارندگی خود را ساخت.»
اما همین راهبرد، ایران را وارد مسیر تقابل با اسرائیل کرد. متحدان منطقه‌ای جمهوری اسلامی از جمله حزب‌الله و حماس، بارها با اسرائیل درگیر شدند و برنامه هسته‌ای حکومت ایران به تهدیدی موجودیتی برای اسرائیل تبدیل شد.
با این حال، تحلیلگران هشدار می‌دهند اعتماد به نفس تهران از پیروزی نسبی در جنگ با عراق، ممکن است بیش از اندازه باشد.
علی انصاری، استاد تاریخ ایران در دانشگاه سنتاندروز، در گفت‌وگو با وال‌استریت ژورنال گفت: «رهبران جمهوری اسلامی درک درستی از تاثیر یک جنگ هوایی واقعی ندارند. آن‌ها بیش از حد بر دستاوردهای جنگ با عراق حساب کرده‌اند.»
در جریان حملات اسرائیل، پدافند هوایی ایران ناکارآمد بود، آژیرهای هشدار فعال نشدند و پناهگاه عمومی برای غیرنظامیان وجود نداشت. هم‌زمان، شبهنظامیان نیابتی ایران نیز که ستون راهبرد بازدارندگی محسوب میشدند، در پی حملات اسرائیل تضعیف شدند و نقشی در نبرد نداشتند.
استوار در اینباره گفت: «ایران اکنون نه بازدارندگی مؤثر دارد و نه ارتشی برای جنگ کلاسیک. تنها چیزی که برایش باقی مانده، موشک و پهپاد است.»
سال ۱۹۸۸، پس از حملات شیمیایی، تهاجم مجدد عراق و ساقط شدن هواپیمای مسافربری ایران به دست آمریکا که ۲۹۰ قربانی بر جای گذاشت، جمهوری اسلامی آتش‌بس را پذیرفت.
این توافق بدون دریافت غرامت یا حتی اعتراف رسمی عراق بهتقصیر صورت گرفت. تهران، با وجود انزوای جهانی، بدون واگذاری خاک، جنگ را پایان داد و آن را «پیروزی مقاومت» نامید.
اکنون نیز جمهوری اسلامی در روایت رسمی، خود را پیروز جنگ با آمریکا و اسرائیل معرفی می‌کند، غنیسازی اورانیوم را ادامه می‌دهد و وعده بازسازی برنامه هسته‌ای را می‌دهد.
آرش عزیزی، تاریخنگار ایرانی، در گفت‌وگو با وال‌استریت ژورنال تاکید کرد: «این انزوای استراتژیک همچنان ادامه دارد و همین باعث شده برخی در داخل نظام از ضرورت دستیابی به سلاح هسته‌ای و ایجاد یک صنعت دفاعی مستقل سخن بگویند.»
