یک مقام مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم از مرگ بیش از هفت هزار نفر در تهران طی سال گذشته بر اثر آلودگی هوا خبر داد. پایتخت ایران که این روزها یکی از آلوده‌ترین دوره‌های خود را طی می‌کند، بر اساس پیش‌بینی‌ها در روزهای آینده با خیزش گرد و خاک مواجه خواهد شد.
فریدون فرخزاد که بود؟
فریدون فرخزاد ۱۵ مهر ۱۳۱۵ در تهران زاده شد. او در خانواده‌ای فرهنگی و به عنوان برادر فروغ فرخزاد، شاعر نامدار رشد کرد. پس از تحصیل در رشته علوم سیاسی در آلمان، به ایران بازگشت و با برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی مانند «میخک نقره‌ای» به شهرت رسید. این برنامه‌ها با معرفی خوانندگانی چون ابی و لیلا فروهر، او را به «شومن افسانه‌ای ایران» تبدیل کرد.
او پس از انقلاب ۱۳۵۷، به دلیل انتقادهای تند از نظام جمهوری اسلامی، مجبور به ترک ایران شد. در تبعید، فرخزاد با پیوستن به سازمان درفش کاویانی، از طریق سخنرانی‌ها، کنسرت‌ها و برنامه‌های رادیویی به انتقاد از رژیم ادامه داد و به موضوعاتی مانند کودک‌سربازان جنگ ایران و عراق پرداخت.
قتل فجیع در بن
فرخزاد بین ۹ تا ۱۵ مرداد سال ۱۳۷۱ در آپارتمانش در بن به قتل رسید. پلیس آلمان ۱۶ مرداد جسد او را کشف کرد. گزارش‌ها حاکی از اصابت ۳۷ ضربه چاقو به بدنش و شایعه بریده شدن زبانش بود که البته این شایعه تأیید نشد. شدت خشونت این جنایت نشان از انگیزه‌ای قوی برای حذف او داشت.
ابوالقاسم مصباحی، جاسوس سابق جمهوری اسلامی، در گفت‌وگو با رادیو فردا ادعا کرد که قاتل، فردی به نام «رضا» از نزدیکان فرخزاد در لس‌آنجلس بود که برای بازپس‌گیری اموال توقیف‌شده‌اش در ایران این جنایت را انجام داد. اکبر گنجی نیز در کتاب «عالیجناب سرخپوش، عالیجنابان خاکستری» قاتل را فردی ایرانی معرفی کرد که پس از قتل به ایران بازگشت.
در سال ۱۴۰۳، محسن رفیق‌دوست، رئیس سابق بنیاد مستضعفان و وزیر وقت سپاه، در مصاحبه‌ای با «دیده‌بان ایران» مسئولیت ترور فرخزاد، شاپور بختیار، غلامعلی اویسی و شهریار شفیق را پذیرفت و مدعی شد این عملیات‌ها با همکاری گروه باسک استقلال‌طلب اسپانیا انجام شده است.
برخی مقامات جمهوری اسلامی، مانند عباس سلیمی، قتل فرخزاد را به سازمان مجاهدین خلق نسبت دادند و ادعا کردند او قصد بازگشت به ایران را داشت، اما این روایت از سوی منابع مستقل تأیید نشده است.
زمینه ترور: حذف مخالفان در تبعید
فرخزاد به دلیل انتقادهای تند و تأثیرگذارش در تبعید، تهدیدی برای جمهوری اسلامی بود. او با طنز و صراحت، فرهنگ و ایدئولوژی حاکم بر ایران را به چالش می‌کشید. برخی منابع، مانند رفیق‌دوست، ادعا کرده‌اند که او به دلیل ارتباط با مخالفان یا قصد بازگشت به ایران هدف قرار گرفت، اما شواهد قوی‌تر به انتقام حکومت از فعالیت‌های سیاسی و هنری او اشاره دارند.
فریدون فرخزاد، هنرمندی چندوجهی و منتقدی بی‌پروا بود که در اوج فعالیت‌هایش در تبعید قربانی یکی از فجیع‌ترین ترورهای برون‌مرزی جمهوری اسلامی شد.
قتل فرخزاد موجی از خشم و ترس در میان ایرانیان تبعیدی ایجاد کرد. پیکر او ابتدا در گوری موقت دفن شد، اما ۱۵ سال بعد به قبر دائمی منتقل شد. پرونده قتل او در آلمان همچنان باز است و قاتلان محاکمه نشده‌اند.
ترور فرخزاد بخشی از استراتژی جمهوری اسلامی برای حذف مخالفان در خارج از ایران بود. پس از انقلاب ۱۳۵۷، حکومت مخالفان سیاسی، روشنفکران و فعالانی را که در تبعید به انتقاد ادامه می‌دادند، هدف قرار داد. این ترورها در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، در دوره رهبری علی خامنه‌ای و ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، با سازماندهی وزارت اطلاعات و نیروی قدس سپاه شدت گرفت.
نمونه‌های دیگر ترورهای برون‌مرزی
طبق گزارش بنیاد برومند جمهوری اسلامی از سال ۱۳۵۷ در بیش از ۵۴۰ ترور هدفمند در ۴۰ کشور دست داشته است. فهرست این ترورها طولانی است و اینجا تنها به چند مورد اشاره می‌شود:
شاپور بختیار: آخرین نخست‌وزیر دوره پهلوی، ۱۵ مرداد ۱۳۷۰ در خانه‌اش در پاریس به همراه منشی‌اش، سروش کتیبه، ترور شد. دادگاه فرانسه، علی وکیلی‌راد را به عنوان یکی از قاتلان محکوم کرد و سازماندهی ترور را به تهران نسبت داد. وکیلی‌راد پس از ۱۹ سال زندان آزاد شد و در ایران مورد استقبال قرار گرفت.
عبدالرحمان قاسملو: دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران، ۲۲ تیر ۱۳۶۸ در وین، هنگام مذاکره با نمایندگان جمهوری اسلامی، همراه با عبدالله قادری‌آذر و فاضل رسول کشته شد. محمد جعفری صحرارودی به عنوان عامل اصلی شناخته شد.
صادق شرفکندی: جانشین قاسملو، در ۲۶ شهریور ۱۳۷۱ در رستوران میکونوس برلین به همراه فتاح عبدلی، همایون اردلان و نوری دهکردی ترور شد. دادگاه میکونوس، مقامات ارشد ایران از جمله علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی و علی فلاحیان را محکوم کرد. کاظم دارابی و چند لبنانی نیز به عنوان عوامل اجرایی محکوم شدند.
غلامعلی اویسی: فرمانده نظامی سابق، در ۱۸ بهمن ۱۳۶۲ در پاریس به همراه برادرش ترور شد. گروه جهاد اسلامی لبنان به رهبری عماد مغنیه مسئولیت را بر عهده گرفت.
رضا مظلومان: عضو سازمان درفش کاویانی، ۷ خرداد ۱۳۷۵ در پاریس با شلیک گلوله کشته شد. احمد جیحونی، رابط وزارت اطلاعات ایران در این رابطه به ۱۷ سال زندان محکوم شد.
تلاش‌های اخیر برای ترور
جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر نیز تلاش‌هایی برای حذف مخالفان در خارج از کشور انجام داده است که برخی ناکام مانده‌اند. روزنامه واشینگتن‌پست در سال ۱۴۰۱ گزارش داد که پس از کشته شدن قاسم سلیمانی در ۱۳۹۸، از ۱۲۴ نقشه ترور کشف‌شده جمهوری اسلامی، ۳۶ مورد در سال‌های اخیر طراحی شده‌اند که نشان‌دهنده ادامه استراتژی حذف فیزیکی مخالفان است.
روح‌الله زم: روزنامه‌نگار و مدیر کانال تلگرامی آمدنیوز، مهر ۱۳۹۸ در عراق ربوده شد. زم که در فرانسه پناهنده بود، به بهانه‌ای به عراق کشانده شد و توسط عوامل سپاه پاسداران به ایران منتقل شد.
او در ۲۲ آذر ۱۳۹۹ پس از محاکمه‌ای که گزارشگران بدون مرز آن را «ناعادلانه» خواند، به اتهام «افساد فی‌الارض» اعدام شد. این اعدام با واکنش‌های جهانی گسترده‌ای از سوی کانادا، آمریکا، آلمان، فرانسه و کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران مواجه شد که آن را محکوم کردند. وزارت خارجه کانادا در توییتی بر ایستادگی در برابر سرکوب روزنامه‌نگاران تأکید کرد و شریف منصور از کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران اعدام زم را به اقدامات «باندهای جنایتکار» تشبیه کرد.
مسیح علینژاد: روزنامه‌نگار و فعال حقوق زنان ایرانی-آمریکایی، چندین بار هدف توطئه‌های ترور و آدم‌ربایی قرار گرفته است. در تیر ۱۴۰۰، وزارت دادگستری آمریکا از تلاش چهار مأمور اطلاعاتی ایران، از جمله علیرضا شوارقی فراهانی، برای ربودن علینژاد از نیویورک و انتقال او به ایران خبر داد. در تابستان ۱۴۰۱، خالد مهدی‌اف، شهروند آذربایجانی، با یک کلاشنیکف در نزدیکی خانه علینژاد در بروکلین بازداشت شد. او اسفند ۱۴۰۳ در دادگاه فدرال منهتن به تلاش برای قتل علینژاد اعتراف کرد و گفت برای این کار ۳۰ هزار دلار دریافت کرده بود.
در آبان ۱۴۰۳، دادستان‌های فدرال نیویورک یک مقام ارشد سپاه پاسداران و سه نفر دیگر، از جمله رفعت امیروف و پولاد عمروف، را به توطئه برای ترور علینژاد متهم کردند. وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز روح‌الله بازقندی، معاون ضدجاسوسی اطلاعات سپاه، را به دلیل نقش در این توطئه‌ها تحریم کرد. علینژاد پس از این تلاش‌ها به مکان امن‌تری در نیویورک منتقل شد.
روزنامه‌نگاران ایران اینترنشنال: شبکه ایران اینترنشنال از سال ۱۴۰۱ هدف تهدیدهای مکرر جمهوری اسلامی قرار گرفته است. سیما ثابت و فرداد فرحزاد از جمله روزنامه‌نگاران این رسانه بودند که تهدید جانی شدند. آی‌تی‌وی‌نیوز در آذر ۱۴۰۲ گزارش داد که جاسوس‌های سپاه در اکتبر ۲۰۲۲ به یک قاچاقچی انسان ۲۰۰ هزار دلار برای ترور ثابت و فرحزاد پیشنهاد دادند. این توطئه توسط یک جاسوس دوجانبه افشا شد. در فروردین ۱۴۰۳، پوریا زراعتی، مجری دیگر ایران اینترنشنال هم هدف سوءقصد قرار گرفت.
عباس شاهسونی، معاون مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم، چهارشنبه ۱۵ مرداد به خبرگزاری ایلنا گفت در سال ۱۴۰۳ در کلانشهر تهران، هفت هزار و ۳۴۲ مرگ منتسب به «مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق» رخ داده است.
این آمار که حاصل مطالعه‌ای در مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم دانشگاه «شهید بهشتی» است، نشان می‌دهد میزان مرگ و میرهای آلودگی هوا نسبت به سال ۱۴۰۲ حدود یک درصد افزایش یافته است.
شماری از رسانه‌ها در ایران دهم مرداد آمار متفاوتی از قربانیان آلودگی هوا در پایتخت منتشر کردند و نوشتند سال گذشته «شش هزار نفر» از ساکنان تهران به این دلیل جان خود را از دست داده‌اند.
بر اساس آمار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، پایتخت از ابتدای سال جاری تا پنجم مرداد، تنها شش روز هوای پاک را تجربه کرده است.
در همین بازه زمانی، ۷۵ روز هوای سالم، ۳۹ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، پنج روز ناسالم برای همه گروه‌ها و سه روز نیز بسیار ناسالم و خطرناک برای پایتخت به ثبت رسیده است.
به گفته شاهسونی، میانگین سالانه غلظت ذرات معلق در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ تقریبا دو میکروگرم افزایش داشته است.
غلظت ذرات معلق در سال ۱۴۰۳ به‌طور میانگین ۳۳ میکروگرم بر متر مکعب بود در حالی که در سال ۱۴۰۲ حدود ۳۱ میکروگرم بر متر مکعب اندازه‌گیری شد.
معاون مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم تاکید کرد این افزایش تاثیر مستقیمی بر مرگومیر ناشی از آلودگی هوا داشته است.
آمارهای رسمی نشان میدهند در سال ۱۴۰۲ آلودگی هوا عامل مرگ زودرس بیش از ۳۰ هزار نفر در ۵۷ شهر با جمعیتی حدود ۴۸ میلیون نفر بوده است.
محمدصادق حسنوند، رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، آذر ۱۴۰۳ اعلام کرده بود سالانه حدود ۴۵۰ هزار مرگ ناشی از عوامل مختلف در کشور رخ می‌دهد که از این تعداد، ۵۰ هزار مورد به آلودگی هوا منتسب است.
همزمان، زیان اقتصادی ناشی از آلودگی هوا در کشور حدود ۲۳ میلیارد دلار برآورد شده است.
معاون مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم در مصاحبه خود با ایلنا اشاره کرد در سال ۱۴۰۳ در شهر تهران، فقط ۱۵ روز غلظت ذرات معلق کمتر از رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت بوده است.
به عبارت دیگر، در اکثر روزهای سال سطح آلودگی هوای تهران بالاتر از حد مجاز بوده است.
به گفته شاهسونی، بر اساس آمار، در سال ۱۴۰۳ در شهر تهران ۲۳ درصد از روزهای سال برای گروه‌های حساس ناسالم بوده و ۹ درصد نیز برای همه گروه‌ها ناسالم گزارش شده است.
این آمار نشان می‌دهد نسبت به سال ۱۴۰۲ تعداد روزهای با هوای ناسالم افزایش داشته و از طرف دیگر تعداد روزهایی با هوای قابل قبول کاهش یافته است.
مازوتسوزی نیروگاهها، بنزین بیکیفیت و خودروهای فرسوده بهعنوان منابع اصلی تولید آلایندههای هوا در تهران و ایران معرفی میشوند.
تهران در روزهای گذشته نیز هوایی آلوده داشت، به طوری که ۱۳ و ۱۴ مرداد، اسلامشهر در این استان به عنوان آلوده‌ترین شهر ایران معرفی شد.
ادارهکل هواشناسی استان تهران وزش باد نسبتا شدید در نیمه جنوبی و بخشهای غربی استان را طی پنج روز آینده پیشبینی کرد.
این باد میتواند موجب خیزش گرد و خاک محلی یا انتقال آن از استانهای مجاور و همچنین کاهش کیفیت هوا و کاهش دید افقی شود.
۱۴ مرداد هوای ۱۷ شهر استان خوزستان نیز آلوده اعلام شد.
از میان این شهرها، هوای دو شهر آبادان و دزفول در وضعیت «خطرناک برای همه گروه‌ها» بود.
