روزنامه نیویورک‌تایمز درباره حمله آمریکا به مراکز اتمی جمهوری اسلامی در جنگ ۱۲ روزه گزارش داد دانستن میزان خسارت حمله آمریکا به سایت زیرزمینی فردو دشوار است، چرا که اساسا هدف قرار دادن این تاسیسات در وهله اول بسیار سخت بود.
نیویورک‌تایمز چهارشنبه ۲۹ مرداد در گزارشی با اشاره به عمق حدود ۸۰ تا ۱۱۰ متری تاسیسات فردو نوشت ترک‌هایی که در اثر نخستین انفجار ایجاد می‌شود، می‌تواند به بمب‌های بعدی اجازه دهد عمیق‌تر نفوذ کنند؛ اما این‌که تا چه اندازه پیشروی کنند، پیش‌بینی‌ناپذیر است.
به گفته رایان هرلی، دانشیار مهندسی مکانیک در دانشگاه جانز هاپکینز و متخصص رفتار سنگ‌ها در شرایط سخت، سنگ‌های اطراف فردو از جمله رایج‌ترین نوع سنگ‌های یافت‌شده در آن منطقه و بسیار محکم هستند.
هرلی و دیگر کارشناسان تاکید کردند محاسبه دقیق میزان خسارت بدون شبیه‌سازی‌های پیشرفته رایانه‌ای، داده‌های محرمانه از آزمایش‌های واقعی، اطلاع دقیق از سرعت و شکل بمب و همچنین آگاهی گسترده از ساختار فردو و زمین‌شناسی محل، ممکن نیست.
شفت‌های تهویه
برنامه‌ریزان حمله هنگام جست‌وجوی آسیب‌پذیری‌های فردو، روی شفت‌های تهویه‌ای (گذرگاه عمودی یا شیب‌دار زیرزمینی) متمرکز شدند که به دامنه کوه بالای سازه باز می‌شد و امکان می‌داد به‌جای تلاش برای شکافتن سنگ سخت بالای تاسیسات، از این مسیرها استفاده کنند.
یک مقام وزارت دفاع آمریکا که با روند تصمیم‌گیری آشناست گفت شفت‌های اصلی به‌طور مستقیم به پایین امتداد نداشتند، بلکه در بخش ابتدایی تا حدودی پیچ‌وتاب داشتند و مسیر مستقیم به سمت سازه تنها در بخش پایانی ایجاد می‌شد.
شکل دقیق شفت‌های تهویه مشخص نبوده اما زاویه‌دار بودن آن‌ها به این معنا بوده که بمب‌ها با ترکیبی از سنگ و تونل‌های باز روبه‌رو می‌شوند.
برنامه‌ریزان نتیجه گرفتند که برای اقدام به چندین بمب نیاز خواهند داشت.
بر اساس موارد طرح شده در یک نشست توجیهی پنتاگون در تاریخ پنجم تیر، هر یک از این شفتها در بخش بالایی به شکل سهشاخه باز میشده است.
در هر دو موقعیت، هدف این بوده که ابتدا با یک بمب، درپوش بتنی منهدم شود و سپس پنج بمب دیگر در امتداد شفت اصلی رها شوند.
زمین‌شناسی
میزان خسارتی که یک بمب GBU-57 یا مجموعهای از آن‌ها وارد میکند، به زمین‌شناسی نقطه اصابت بستگی دارد.
چند زمینشناس در مصاحبه با نیویورک‌تایمز گفتند بررسی زمین‌شناسی منطقه فردو که در سال ۲۰۲۰ در نشریه علمی جئوپرشیا، متعلق به دانشگاه تهران منتشر شد، نشان می‌دهد سنگ‌های آنجا عمدتا از نوعی سنگ آتشفشانی به نام «ایگنیمبریت» تشکیل شده‌اند.
اسحاق ماکوفسکی، زمینشناس و دانشیار دانشگاه حیفا در اسرائیل، ایگنیمبریت را مادهای عالی برای حفاری توصیف کرد.
او توضیح داد که سکونتگاههای باستانی زیرزمینی در کاپادوکیه در مرکز ترکیه در دل ایگنیمبریت تراشیده شده‌اند؛ برخی از آن‌ها چندین طبقه، تونل‌های متصل و صدها ورودی دارند.
به گفته ماکوفسکی، درجه یا سختی دقیق ایگنیمبریت اطراف فردو مشخص نیست اما مانند کاپادوکیه، این جنس سنگ احتمالا ساخت یک سازه زیرزمینی را آسانتر کرده است.
او افزود از نظر ظاهری، ایگنیمبریت در اطراف فردو نسبتا نرم به نظر میرسد، هرچند برای اطمینان باید مطالعه دقیقتری انجام شود.
ماکوفسکی تاکید کرد ایگنیمبریت یک مزیت دیگر هم برای ایرانیها داشته است: «بهدلیل متخلخل بودن، می‌تواند موجهای انفجاری مثل امواج ناشی از بمب‌های آمریکایی را تضعیف کند.»
به گفته او، ایگنیمبریت درست مثل «کیسههای شن اطراف دژهای قدیمی که برای متوقف کردن گلولهها نصب میشدند» عمل میکند.
نیک گلومک، استاد مهندسی و کارشناس مواد منفجره در دانشگاه ایلینوی در اربانا-شامپین، نیز گفت تردیدی در اثر ضربهگیر ایگنیمبریت یا «توف آتشفشانی» وجود ندارد.
او توضیح داد: «توف در میان متخصصان انفجار بهخوبی شناخته شده و یکی از بهترین جذبکنندههای انرژی است. مواد متخلخل مانند آن در بسیاری از حوزهها برای محدود کردن دامنه آسیب ناشی از انفجارهای بزرگ به کار میروند.»
تاسیسات
به گفته مقام وزارت دفاع آمریکا، مجموعه فردو چندین طبقه دارد و همین موضوع باعث شد آمریکا تعداد بمب‌های مورد نیاز برای نابودی سانتریفیوژها و سایر تجهیزات این مرکز را بیشتر محاسبه کند.
احتمالا سازه فردو با روشهای دیگری هم محافظت شده است.
ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ بتن است و پژوهشگران ایرانی، مقالاتی درباره بتن تقویتشده با الیاف ریز فولادی و دیگر مواد مقاومکننده منتشر کردهاند.
کلی نایتو، استاد مهندسی سازه در دانشگاه لیهای آمریکا، گفت این الیاف با ایجاد پل در میان ترکهای ریز هنگام تحت فشار قرار گرفتن بتن، مقاومت آن را در برابر انفجار یا ضربه افزایش میدهند.
نایتو توضیح داد: «استفاده از الیاف می‌تواند مقاومت کششی بتن را دو یا سه برابر کند و باعث شود ترکها پایدار بمانند. این یعنی انسجام بتن تا حد زیادی حفظ می‌شود.»
با این حال، میزان تاثیر این روش به قدرت انفجار و ترکیب مشخص بتن بستگی دارد.
روشن نیست که ایران چنین موادی را در فردو به کار برده باشد یا نه اما نایتو گفت در آمریکا استفاده از بتن پاششی با الیاف فولادی در دیواره داخلی تونلها به‌عنوان لایه محافظ و پشتیبان سازهای، به یک روش معمول تبدیل شده است.
روشهای پیچیدهتر می‌تواند شامل استفاده از صفحات فولادی برای جذب بخشی از شوک انفجار یا جلوگیری از پرتاب شدن قطعات بتن به داخل و آسیب رساندن به تجهیزات یا نیروها باشد.
برخی از تدابیر حفاظتی در فردو شناخته شده‌اند: بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارشهای خود در سالهای گذشته از اتاقهایی با دیوارهای ضخیم و درهای سنگینِ مقاوم در برابر انفجار یاد کردهاند.
متغیرها
فردو تا چه حد آسیب دیده است؟
پاسخ این پرسش تا حد زیادی به فاصله محل انفجار بمب‌ها از تاسیسات بستگی دارد.
با این حال، با وجود متغیرها و ناشناختههای فراوان، رسیدن به یک پاسخ قطعی شاید هیچگاه ممکن نباشد.
به گفته یک مقام وزارت دفاع آمریکا، احتمالا بمب‌ها به محفظههای سانتریفیوژ نرسیدهاند، هرچند تحلیلگران همچنان در حال ارزیابی جزییات هستند.
هدف اصلی این بوده که از امواج شوک و دیگر اثرات انفجار برای نابودی سانتریفیوژها استفاده شود.
اگر هم بمب‌ها مستقیما به سازه نرسیده باشند، انفجار در نزدیکی آن یا در شفت تهویه همچنان میتوانست خسارت سنگینی وارد کند.
در چنین حالتی، بخشهایی از سازه در محل اصابت امواج شوک آسیب میدیدند و به گفته اندرو نیکلسون، مدیر شرکت وایپر اپلاید ساینس، تجهیزات در تونل‌های گستردهتر و مناطق دورتر نیز آسیب میدیدند.
با این حال، اگر یک یا چند بمب واقعا به درون سازه رسیده باشند، هرچند خسارت میتوانست قابلتوجه باشد، اما باز هم محدود میماند.
پیتر مکدونالد، دیگر مدیر این شرکت، گفت: «فکر میکنم چنین انفجاری عملا همهچیز را تا حد زیادی از بین میبرد.»
او اضافه کرد هرچند انفجار در فضای بسته سازه برای تجهیزات ویرانگر است اما انتظار فروپاشی کامل فردو نمیرفت و خسارت سازهای بیشتر به بخشهای نزدیک به محل انفجار محدود می‌شد.
پروفسور هرلی، کارشناس مهندسی مکانیک از دانشگاه جانز هاپکینز، گفت به نظر میرسد رویکرد کلی پنتاگون منطقی بوده است.
او افزود: «اگر آنطور که گزارش شده، زمین‌شناسی و شفت‌های تهویه بهدقت بررسی شده باشند، احتمالا خسارت بسیار قابل توجهی وارد کردهاند.»
این ارزیابی با افزایش اعتماد مقامات آمریکایی همخوانی دارد؛ مقامهایی که معتقدند حمله اخیر خسارت شدیدی به فردو وارد کرده و مجموعه سانتریفیوژهای آن را نابود ساخته است.
جان بی. وولفستال، مدیر بخش ریسک جهانی در فدراسیون دانشمندان آمریکایی، هشدار داد میزان عقب افتادن برنامه هسته‌ای در ایران بستگی به آن دارد که دقیقا امواج شوک و دیگر اثرات انفجار چگونه در سازه گسترش یافتهاند.
وولفستال گفت اگر صرفا موج شوک باشد، بسیاری از تجهیزات قابلیت بازیابی دارند اما اگر انفجار همراه با آتش و تخریب کامل بوده باشد، احتمالا چیزی باقی نمانده است.
به گفته او، تا زمانی که این موضوع روشن نشود، نمیتوان برآورد دقیقی از آنچه نابود شده و آنچه هنوز قابل استفاده است، ارائه کرد.
