ولودیمیر زلنسکی: روسیه با مولداوی همان کاری را می‌کند که ایران زمانی با لبنان کرد
ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهوری اوکراین، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل هشدار داد اروپا نباید اجازه دهد مولداوی به سرنوشت گرجستان و بلاروس دچار شود. او گفت: «روسیه در تلاش است با مولداوی همان کاری را بکند که ایران روزی با لبنان کرد و واکنش جهانی باز هم کافی نیست.»
زلنسکی افزود: «ما پیش‌تر گرجستان را از دست دادیم و بلاروس نیز سال‌های طولانی است که به سمت وابستگی به روسیه حرکت می‌کند. اروپا نباید اجازه دهد مولداوی هم از دست برود.»
اردوغان در سفر به واشینگتن برای دیدار با ترامپ پس از سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، می‌کوشد از رابطه شخصی با رییس‌جمهوری آمریکا برای گشایش در تحریم‌ها و بستن قراردادهای نظامی استفاده کند. دیداری که آزمونی تازه برای مناسبات پرتنش میان دو کشور در هشت سال گذشته است.
دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا و رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه، قرار است سوم مهر ماه (۲۵ سپتامبر ۲۰۲۵) در کاخ سفید با هم دیدار کنند. دیداری که بار دیگر توجه‌ها را به یکی از پرتنش‌ترین و در عین حال شخصی‌ترین روابط میان رهبران دو کشور عضو ناتو جلب کرده است.
برای درک اهمیت این دیدار باید نگاهی زمان‌مند به گذشته انداخت؛ از نخستین تماس‌ها در سال ۲۰۱۷ تا بحران‌های امنیتی و اقتصادی؛ از روی کار آمدن جو بایدن تا بازگشت دوباره ترامپ.
۲۰۱۷: آغاز رابطه شخصی
ترامپ در همان ماه‌های نخست ریاست‌جمهوری‌اش نشان داد که به تماس‌های مستقیم با اردوغان علاقه دارد.
اردوغان نیز با سبکی مشابه که بر «اقتدار فردی» استوار است، از این فرصت استفاده کرد.
تماس‌های تلفنی متعدد و وعده‌های همکاری اقتصادی، نوید یک دوره تازه را می‌داد اما خیلی زود، پرونده‌ای سرنوشت‌ساز بر روابط سایه انداخت: قرارداد خرید سامانه موشکی اس۴۰۰ از روسیه.
۲۰۱۸: بحران ارزی و تحریم‌های متقابل
در میانه سال ۲۰۱۸، اقتصاد ترکیه با بحران شدید روبه‌رو شد.
آمریکا با استناد به بازداشت یک کشیش آمریکایی، تحریم‌هایی علیه مقامات ترک اعمال کرد و تعرفه فولاد و آلومینیوم ترکیه را افزایش داد. ارزش لیره سقوط کرد و اردوغان، آمریکا را به «جنگ اقتصادی» متهم کرد.
آنکارا در پاسخ تعرفه‌های تلافی‌جویانه بر کالاهای آمریکایی وضع کرد.
این نخستین بار بود که رابطه شخصی ترامپ و اردوغان نتوانست مانع از رویارویی مستقیم اقتصادی شود.
۲۰۱۹: نقطه عطف در سوریه و کنار گذاشتن ترکیه از اف۳۵
سال ۲۰۱۹ به نوعی اوج تنش‌ها بود. ترکیه سامانه اس۴۰۰ را تحویل گرفت و آمریکا واکنش نشان داد: کنار گذاشتن رسمی ترکیه از پروژه جنگنده‌های اف۳۵ و محروم کردنش از دریافت جنگنده‌های پیشرفته.
این تصمیم ضربه‌ای حیثیتی و راهبردی برای آنکارا بود.
اکتبر همان سال، ترامپ دستور خروج نیروهای آمریکایی از شمال سوریه را صادر کرد.
این اقدام چراغ سبزی به عملیات ارتش ترکیه علیه نیروهای کُرد سوریه بود. متحدانی که در جنگ با داعش برای آمریکا حیاتی محسوب می‌شدند.
تصمیم ترامپ موجی از انتقاد در کنگره و رسانه‌های آمریکا به راه انداخت و به‌عنوان «خیانت به متحدان کُرد» تعبیر شد اما برای اردوغان یک پیروزی بزرگ بود.
نامه مشهور ترامپ به اردوغان با عبارت «احمق نباش!» هم در همین مقطع نوشته شد؛ سندی از رابطه‌ای شخصی و غیرمتعارف که هم بحران آفرید و هم بحران را مهار کرد.
۲۰۲۰: تحریم‌های کاتسا
پایان دوره نخست ترامپ با اعمال تحریم‌های «کاتسا» علیه ترکیه همراه شد.
واشینگتن صنایع دفاعی ترکیه را هدف قرار داد و آنکارا بیش از پیش از همکاری‌های نظامی با غرب محروم شد.
با این حال، تماس‌های مستقیم میان دو رهبر ادامه داشت و اردوغان بارها کوشید از طریق همین کانال شخصی فشارها را کاهش دهد.
۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴: دوران بایدن و سردی روابط
با روی کار آمدن جو بایدن در آمریکا، تماس‌های شخصی ترامپ جای خود را به دیپلماسی نهادی داد.
بایدن از همان ابتدا با تاخیر به اردوغان تلفن زد و نشانه داد که رابطه‌ای گرم و شخصی در کار نخواهد بود.
بحران‌های قدیمی پابرجا ماندند: اس۴۰۰ همچنان در خاک ترکیه بود، تحریم‌های کاتسا ادامه داشت و بازگشت به برنامه جنگنده‌های اف۳۵ ناممکن بود.
در همین سال‌ها، روابط ترکیه با روسیه و ایران نیز حساسیت واشینگتن را بیشتر کرد.
ترکیه در جنگ اوکراین نقش میانجی ایفا کرد و از تحریم‌های گسترده علیه روسیه پیروی نکرد.
هم‌زمان، وضعیت حقوق بشر در داخل ترکیه با بازداشت‌های گسترده و محدودیت‌های رسانه‌ای، به بی‌اعتمادی بیشتر آمریکا دامن زد. نتیجه آن شد که روابط دو کشور در وضعیت «نه گرم و نه سرد» باقی ماند: همکاری در چارچوب ناتو اما پر از بی‌اعتمادی و انتقاد.
۲۰۲۵: بازگشت ترامپ و امید به مصالحه
انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا و بازگشت ترامپ به قدرت بار دیگر چشم‌انداز رابطه شخصی او با اردوغان را زنده کرد.
دیدار ۲۵ سپتامبر ترامپ و اردوغان در کاخ سفید در واشینگتن که در چارچوب سفر اردوغان به آمریکا برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل برنامه‌ریزی شده، فصل تازه‌ای در روابط اردوغان و ترامپ تعبیر شد و ترکیه در ۲۲ سپتامبر اعلام کرد تعرفه‌های سال ۲۰۱۸ بر واردات آمریکایی مانند خودرو و میوه را لغو می‌کند.
این اقدام به «حسن نیت» پیش از دیدار تعبیر شد.
چه چیزی از این دیدار می‌دانیم؟
تاکنون چند نکته کلیدی درباره این دیدار روشن شده‌اند: ترامپ از احتمال توافق‌های بزرگ سخن گفته؛ فروش هواپیماهای بوئینگ، قرارداد جنگنده‌های اف۱۶ و حتی بررسی بازگشت ترکیه به پروژه اف۳۵.
تام باراک، سفیر آمریکا در آنکارا، در مصاحبه‌های اخیر خود به «امکان رفع تحریم‌های کاتسا تا پایان سال» اشاره کرده است.
موضوعات منطقه‌ای نیز بخشی از دستور کار هستند: سوریه، وضعیت فلسطین به ویژه حملات اسرائیل به غزه و دیگر موضوعات امنیتی که برای ترکیه اهمیت دارند.
اردوغان نیز تاکید کرده که موضوع فلسطین، سوریه و روابط تجاری را مطرح خواهد کرد.
به بیان دیگر، او می‌خواهد این دیدار را به فرصتی برای تثبیت نقش منطقه‌ای ترکیه و باز کردن گره‌های اقتصادی داخلی تبدیل کند.
اهمیت و چالش‌ها
این دیدار هم فرصت و هم چالشی جدی برای دو طرف است و از جمله می‌تواند به بهبود روابط تجاری منجر شود.
لغو تعرفه‌های تلافی‌جویانه و امکان توافقات بزرگ تجاری می‌تواند به رشد صادرات ترکیه یا واردات از آمریکا کمک کند.
همچنین اگر مقررات و موانع مرتبط با اف۳۵ و قراردادهای نظامی حل شود، آنکارا می‌تواند تسلیحات پیشرفته‌تر و همکاری فنی-نظامی بیشتری دریافت کند.
این سفر از نظر دیپلماسی منطقه‌ای هم واجد اهمیت است: ترکیه تلاش دارد نفوذ خود را در خاورمیانه افزایش دهد و این دیدار می‌تواند برای آن‌ها امکان طرح مسائل مورد نظرشان مانند فلسطین، سوریه و مهاجرت را در سطح بین‌المللی فراهم کند.
از سوی دیگر چالش‌هایی هم وجود دارد: مساله اس۴۰۰ روسیه هنوز یکی از بزرگ‌ترین موانع همکاری نظامی ترکیه و آمریکاست. نگرانی واشینگتن این است که سامانه روسی امنیت فناوری‌های ناتو و پروژه‌هایی مثل اف۳۵ را به خطر اندازد.
در داخل آمریکا، کنگره، رسانه‌ها و افکار عمومی همچنان نسبت به ترکیه حساس‌اند.
روابط نزدیک آنکارا با مسکو، عملیات‌های مداوم در سوریه علیه نیروهای کُرد و وضعیت حقوق بشر در داخل ترکیه، همه عواملی هستند که در آمریکا حساسیت ایجاد می‌کنند.
ترامپ ممکن است بخواهد توافق‌هایی امضا کند اما اجرای آن‌ها می‌تواند تحت فشار قوانین نظارتی، تحریم‌ها یا مخالفت‌های کنگره قرار گیرد.
به علاوه، همیشه این خطر وجود دارد که توافقات بزرگ صرفا برای لحظات سیاسی مفید باشند و در صورت تغییر شرایط منطقه‌ای یا سیاست‌های دو طرف یا حتی اختلاف جدید، به سرعت شکست بخورند.
دیداری با سرنوشت نامعلوم
دیدار ۲۵ سپتامبر اردوغان و ترامپ در کاخ سفید، جدیدترین حلقه در زنجیره‌ای است که از ۲۰۱۷ آغاز شد: دوره‌ای از نزدیکی، بحرانی تازه، تماس‌های شخصی برای آرام‌سازی و دوباره تنش.
این بار هم احتمال دارد توافق‌هایی تجاری و نظامی اعلام شوند و روابط برای مدتی گرم‌تر به نظر برسد اما تجربه گذشته نشان می‌دهد تضادهای ساختاری، از موضوع سامانه اس۴۰۰ گرفته تا سیاست خارجی استقلال‌گرایانه ترکیه، به‌زودی دوباره سر بر خواهند آورد.
رابطه ترامپ و اردوغان بیش از آن که شراکتی پایدار باشد، صحنه‌ای از معامله‌های مقطعی و شخصی است.
در کوتاه‌مدت شاید این معاملات منافع ملموسی برای هر دو طرف به‌همراه داشته باشند اما در بلندمدت بعید است بر شکاف‌های راهبردی غلبه کنند. به همین دلیل، دیدار پیش روی اردوغان و ترامپ در واشینگتن هم‌زمان نماد امید و نشانه تردید است: امید به مصالحه‌ای تازه و تردید درباره دوام آن.
وزیر امنیت داخلی آمریکا از وقوع تیراندازی در مرکز بازداشت مهاجرتی در دالاس و مجروح شدن چند نفر خبر داد. بنا بر گزارش‌ها، فرد مهاجم نیز کشته شده است.
به گفته مقام‌ها، مهاجم با شلیک به خود جان باخت. او روی پشت‌بام یک دفتر وکالت مهاجرت در نزدیکی محل حادثه پیدا شد.
هنوز مشخص نیست آیا فقط یک فرد در این تیراندازی نقش داشته یا افراد دیگری نیز درگیر بوده‌اند.
اسامه حمدان، از رهبران حماس، در گفت‌وگو با شبکه المیادین گفت شناسایی دولت فلسطین از سوی برخی کشورها «گامی در مسیر درست» است و آن را نتیجه مقاومت فلسطینی‌ها به‌ویژه پس از عملیات «طوفان الاقصی» در حمله به اسرائیل دانست.
او تأکید کرد صرف شناسایی کافی نیست.
حمدان از جامعه جهانی خواست این تحولات دیپلماتیک را به فشار واقعی بر اسرائیل از جمله اعمال تحریم‌ها تبدیل کند، نه تحمیل شروط بر ملت فلسطین.
او هشدار داد برخی دولت‌ها می‌کوشند با بسنده کردن به شناسایی نمادین، از مسئولیت تحریم اسرائیل شانه خالی کنند و حمایت واقعی را به «توصیه‌های مبهم» تقلیل دهند.
صادق خان، شهردار لندن، پس از حملات اخیر دونالد ترامپ او را «نژادپرست، زن‌ستیز و اسلام‌هراس» توصیف کرد و گفت رئیس‌جمهور آمریکا «ذهنش درگیر لندن و شهردار آن است».
ترامپ گفت لندن تحت اداره «شهرداری وحشتناک» قرار دارد.
ترامپ اشاره کرد شریعت اسلامی در لندن اجرا می‌شود. دونالد ترامپ در ادامه حملاتش به شهردار لندن گفت میزان جرم و جنایت در این شهر «سر به فلک کشیده» و صادق خان مسئول آن است.
او همچنین عملکرد شهردار لندن در زمینه مهاجرت را «فاجعه‌بار» توصیف کرد.
خبرگزاری رویترز در یادداشتی به بازگشت قریب‌الوقوع تحریم‌های بین‌المللی ایران پرداخت و نوشت که این تحریم‌ها احتمالا صادرات حیاتی نفت این کشور را متوقف نخواهد کرد اما می‌تواند برای پالایشگران چینی سودآور باشد و امکان دسترسی آن‌ها را به سهم بزرگ‌تری از نفت تخفیفی ایران، فراهم کند.
فرانسه، بریتانیا و آلمان از ششم شهریور ماه روند ۳۰ روزه فعال شدن مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) را آغاز کردند که منجر به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خواهد شد.
آن‌ها تهران را به نقض توافق برجام متهم کرده‌اند؛ توافقی که هدف آن جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای بود.
رویترز چهارشنبه دوم مهر نوشت که دیپلمات‌های ایرانی و اروپایی، سه‌شنبه در نیویورک در مذاکراتی «آخرین لحظه‌ای» دیدار کردند اما احتمال جلوگیری از اجرای اسنپ‌بک، اندک توصیف می‌شود.
تحریم‌های تنبیهی که قرار است در پایان ماه جاری میلادی اجرایی شوند، شامل ممنوعیت فروش سلاح، محدودیت بر آزمایش و فناوری موشک‌های بالستیک، مسدود کردن دارایی‌ها، ممنوعیت سفر و ممنوعیت تولید فناوری هسته‌ای است.
این اقدام همچنین مبنای حقوقی لازم را برای اتحادیه اروپا و بریتانیا فراهم می‌کند تا دوباره محدودیت‌ها را علیه بخش‌های بانکی، کشتی‌رانی و انرژی ایران، اعمال کنند.
بازگشت تحریم‌ها می‌تواند عملا به معنای «مرگ توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵» (برجام) باشد؛ توافقی که با خروج دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری وقت آمریکا از آن در سال ۲۰۱۸ ضربه سنگینی متحمل شد و پس از آن، تحریم‌های سختگیرانه آمریکا علیه حکومت ایران، دوباره برقرار شد.
چین و روسیه اعلام کرده‌اند از اجرای تحریم‌های بازگشتی حمایت نخواهند کرد.
صادرات نفت ایران و روش‌های دور زدن تحریم‌ها
تحریم‌های غربی از سال ۲۰۱۰ صنعت نفت ایران را هدف قرار دادند و باعث کاهش تولید و افت صادرات شدند.
بر اساس داده‌های بانک فدرال رزرو سنت‌لوئیس، صادرات نفت خام ایران از حدود ۲.۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۱ به کمتر از یک میلیون بشکه در سال ۲۰۱۴ سقوط کرد.
پس از توافق برجام، اکثر تحریم‌ها برداشته شد و صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۷ به ۱.۸۵ میلیون بشکه در روز رسید اما خروج آمریکا از توافق و بازگشت تحریم‌ها باعث سقوط شدید صادرات شد و در سال ۲۰۲۰ به پایین‌ترین سطح یعنی ۴۴۴ هزار بشکه در روز رسید.
اروپا نیز از سال ۲۰۱۹ خرید نفت ایران را متوقف کرد.
با این حال، تاثیر محدودیت‌های آمریکا به تدریج کاهش یافت زیرا حکومت ایران و معامله‌گران و خریداران نفت به‌ویژه در چین، شبکه‌ای پیچیده برای دور زدن تحریم‌ها ایجاد کردند.
این شبکه شامل شرکت‌های صوری، ناوگان قدیمی و اغلب بدون بیمه نفت‌کش‌ها، انتقال کشتی به کشتی در دریا و خاموش کردن سیستم‌های رهیابی بود تا ردیابی نفت‌کش‌ها دشوارتر شود.
ایالات متحده در سال‌های اخیر دامنه تحریم‌ها را گسترش داده و هزاران فرد، نفت‌کش، تاجر و پالایشگاه و بندر چینی را هدف قرار داده است اما این اقدامات تاثیر محدود و کوتاه‌مدتی بر جریان فروش نفت ایران داشته‌اند.
بازی قدرت چین در بازار نفت ایران
رویترز در یادداشت خود نوشت که صادرات نفت ایران از سطح پایین سال ۲۰۲۰ به تدریج بهبود یافت و در سال ۲۰۲۴ به ۱.۵ میلیون بشکه در روز رسید که حدود چهارپنجم آن به چین تحویل داده شد.
این بهبود به ایران درآمدی حیاتی بخشیده است؛ حتی اگر نفت آن با تخفیف فروخته شود.
در سال ۲۰۲۴، صنعت نفت و پتروشیمی حدود یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌داد.
تحریم‌های بازگشتی بدون تردید مسیر معاملات با ایران را پیچیده‌تر خواهد کرد اما همان‌طور که تجربه گذشته نشان داده، فعالان در دور زدن این محدودیت‌ها مهارت یافته‌اند و به احتمال زیاد راه‌های تازه‌ای برای عبور از موانع پیدا خواهند کرد.
این تحریم‌ها ممکن است برخی خریداران آسیایی را منصرف کند اما انتظار نمی‌رود چین خرید نفت ایران را متوقف کند. برعکس، پالایشگران چینی می‌توانند از این فرصت بهره‌برداری کرده و نفت مازاد ایران را با تخفیف‌های بیشتر خریداری کنند و اهرم فشار بیشتری در معاملات به دست آورند.
تضعیف کارایی تحریم‌های غربی
پکن که با تحریم‌های ایران مخالف است، از سال ۲۰۲۲ انتشار داده‌های رسمی واردات نفت ایران را متوقف کرده تا از نظارت غرب بگریزد.
چین در هفته‌های اخیر نشان داده که تحریم‌های غرب و آمریکا را نادیده می‌گیرد؛ از جمله با واردات محموله‌های گاز طبیعی مایع از پروژه «آرکتیک ال‌ان‌جی-۲» روسیه که تحت تحریم‌های سنگین قرار دارد.
رویترز بر این اساس نوشت: «بنابراین بعید است که چین با بازگشت تحریم‌ها خرید نفت ایران را کاهش دهد.»
به گفته تحلیل‌گران، تضعیف تدریجی کارایی تحریم‌های غربی علیه ایران و روسیه اکنون به یکی از ویژگی‌های اصلی بازارهای بین‌المللی نفت و گاز تبدیل شده و یک نظام دو لایه از تجارت «مطابق با قانون» و «غیرمطابق با قانون» ایجاد کرده است: «در نتیجه احتمالا بازگشت تحریم‌ها و فروپاشی کامل برجام تاثیر چشمگیری بر صادرات حیاتی نفت ایران نخواهد داشت و تجارت نفت این کشور بیش از پیش به سایه‌های بازار جهانی منتقل خواهد شد.»
