حماس با آزادی گروگان‌های اسرائیلی موافقت کرده و برخی از بخش‌های کلیدی طرح صلح ایالات متحده برای خاتمه جنگ غزه را پذیرفته است. دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، نیز از اسرائیل خواسته بمباران غزه را متوقف کند. این تحولات می‌تواند به معنای پایان قریب‌الوقوع جنگ دوساله غزه باشد.
جنگ غزه امروز به یکی از طولانی‌ترین و پیچیده‌ترین بحران‌های منطقه‌ای بدل شده؛ یک درگیری تمام‌عیار که با بمباران، محاصره، گروگان‌گیری، ویرانی و جابه‌جایی جمعیت همراه بوده است.
در دو سال گذشته بارها آتش‌بس‌های موقت بین حماس و اسرائیل اعلام شد، مذاکرات صلح به جریان افتاد و فرو پاشید، قدرت‌های جهانی طرح‌های گوناگون ارائه کردند، اما هیچ‌یک نتوانستند پایانی پایدار برای جنگ رقم بزنند.
اکنون سرنوشت فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها یک مساله جهانی است. برای فهم ابعاد این جنگ، مرور رویدادهای اصلی آن تصویری روشن‌تر از مسیر طی‌شده به دست می‌دهد.
۲۰۲۳: آغاز جنگ تمام‌عیار
هفتم اکتبر حماس یک حمله غافلگیرانه بزرگ به جنوب اسرائیل انجام داد. این حمله شامل پرتاب راکت، نفوذ زمینی، استفاده از پاراگلایدر و همچنین تهاجم از مسیر دریا بود.
ده‌ها شهرک اسرائیلی هدف قرار گرفتند. بر اساس آمار اسرائیل، حدود ۱۲۰۰ نفر کشته و حدود ۲۴۰ تا ۲۵۰ تن به گروگان گرفته شدند.
در واکنش، اسرائیل همان روز بمباران گسترده غزه را آغاز کرد، حالت جنگی اعلام شد و نیروهای ذخیره به خدمت فراخوانده شدند.
در هفته‌های بعد، نیروهای زمینی اسرائیل وارد غزه شدند، به‌ویژه در بخش‌های شمالی. همزمان محاصره شدید و بمباران ادامه داشت. صدها تا هزاران فلسطینی کشته شدند، آوارگی گسترده شد و زیرساخت‌ها به‌شدت آسیب دیدند.
نوامبر ۲۰۲۳، مذاکرات برای آتش‌بس‌های محدود کلید خورد. در ۲۴ نوامبر بر سر یک آتش‌بس هفت‌روزه توافق شد.
در همین دوره، اسرائیل رهبران و زیرساخت‌های حماس را در رفح و دیگر مناطق هدف قرار داد.
۲۰۲۴: عقب‌نشینی‌های نسبی و بحران انسانی
در اوایل سال ۲۰۲۴، اسرائیل اعلام کرد از برخی بخش‌های شمال غزه عقب‌نشینی کرده است. با این حال، نبردهای سنگین در جنوب و مرکز ادامه یافت.
در طول سال، تلاش‌های مکرر برای تبادل اسرا و آتش‌بس انجام شد، اما اغلب شکست خورد.
شرایط انسانی در غزه وخیم‌تر شد: آوارگی جمعی، کمبود شدید غذا، آب، دارو و خدمات عمومی. خانه‌ها، بیمارستان‌ها و تاسیسات برق و آب به‌شدت تخریب شدند.
در اکتبر ۲۰۲۴، اسرائیل دستور تخلیه بیت لاهیا و دیگر محله‌ها را صادر کرد و بسیاری از فلسطینی‌ها به‌اجبار آواره شدند.
تا مه ۲۰۲۴، نقشه‌های نظامی نشان می‌داد که مناطق امن روزبه‌روز کوچک‌تر می‌شوند و خطوط نبرد تغییر می‌کنند؛ غزه به بخش‌های مجزا تقسیم شده بود.
در ۲۸ مه ۲۰۲۵، رسانه‌ها از «۶۰۰ روز جنگ» پس از واقعه هفتم اکتبر خبر دادند. در این مدت، جمعیت غزه تقریبا به‌طور کامل آواره و ده‌ها هزار نفر کشته شده بودند.
ژانویه ۲۰۲۵: توافق آتش‌بس
در ژانویه ۲۰۲۵، اسرائیل و حماس به توافق آتش‌بسی دست یافتند که هدف آن پایان دادن به ۱۵ ماه جنگ بود.
آتش‌بس از ۱۹ ژانویه ۲۰۲۵ اجرایی شد. این توافق شامل آزادی مرحله‌ای گروگان‌ها و زندانیان و نیز ورود محدود کمک‌های بشردوستانه به غزه بود.
در طول آتش‌بس، چند دور تبادل زندانیان فلسطینی و گروگان‌های اسرائیلی انجام شد و کمک‌های بشردوستانه از گذرگاه‌هایی مانند کرم‌شالوم به غزه رسید، هرچند با محدودیت.
مارس ۲۰۲۵: فروپاشی آتش‌بس و حملات تازه
در ۱۸ مارس ۲۰۲۵، اسرائیل حمله‌ای گسترده به سراسر غزه آغاز کرد و به آتش‌بس پایان داد. این حمله شامل بمباران‌های سنگین در رفح، شهر غزه و خان یونس بود.
وزارت بهداشت غزه از کشته شدن صدها نفر (بیش از ۴۰۰ نفر در روز نخست) خبر داد که بسیاری از آنها زن و کودک بودند.
در روزهای بعد، اسرائیل دوباره عملیات زمینی را گسترش داد، کریدورهای کلیدی را به تصرف درآورد و شمال و جنوب غزه را از هم جدا کرد.
در ۲۳ مارس ۲۰۲۵، حمله‌ای در رفح به کاروان آمبولانس و خودروهای امدادی منجر به کشته شدن دست‌کم ۱۵ امدادگر شد؛ این واقعه به «کشتار امدادگران رفح» شهرت یافت.
آوریل تا مه ۲۰۲۵: نبردهای شهر غزه و شجاعیه
در چهارم آوریل ۲۰۲۵، اسرائیل یورش زمینی به منطقه شجاعیه در شهر غزه را آغاز کرد. این سومین حمله بزرگ به این منطقه بود. نبردهای خیابانی و خانه‌به‌خانه ادامه یافت و تلفات غیرنظامی بالا رفت.
در مه ۲۰۲۵، اسرائیل عملیات وسیع‌تری به نام «ارابه‌های جدعون» را برای پیشروی بیشتر در غزه آغاز کرد.
در ۲۸ مه ۲۰۲۵، جمعیتی از فلسطینی‌ها به انبار سازمان ملل در دیر البلح هجوم بردند تا غذا و کمک‌ها را به دست آورند، نشانه‌ای از گرسنگی شدید و فروپاشی کامل نظام توزیع کمک‌ها.
تابستان ۲۰۲۵، حمله به بیت حانون، بمباران بیمارستان‌ها و جبهه‌های تازه انجام گرفت.
پنجم ژوئیه ۲۰۲۵، اسرائیل تهاجم به بیت حانون در شمال غزه را آغاز کرد.
دوم اوت ۲۰۲۵، ارتش اسرائیل اعلام کرد آخرین نیروهای حماس در بیت حانون را دستگیر کرده است، هرچند درگیری‌های پراکنده ادامه یافت.
در همان ماه، اسرائیل بیمارستان ناصر در خان یونس را هدف قرار داد. دست‌کم ۲۲ نفر، از جمله پنج روزنامه‌نگار، جان باختند و زیرساخت‌های حیاتی بیمارستان تخریب شد.
سپس اسرائیل آماده حمله گسترده به شهر غزه شد.
در سپتامبر ۲۰۲۵ در حالی که بحث بر سر طرح صلح آمریکا جریان داشت، اسرائیل حمله‌ای هوایی در دوحه قطر انجام داد. چند نفر کشته شدند، از جمله یک مقام امنیتی قطری، اما رهبران اصلی حماس زنده ماندند.
در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵، دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، یک طرح ۲۰ ماده‌ای برای پایان جنگ ارائه داد.
نتانیاهو از بخش زیادی از آن حمایت کرد، اما شاخه نظامی حماس مخالفت نشان داد و آن را تهدیدی برای موجودیت خود دانست.
اکتبر ۲۰۲۵: مرحله کنونی
دوم اکتبر ۲۰۲۵، اسرائیل جاده اصلی خروج از شهر غزه را بست و به ساکنان باقی‌مانده هشدار داد که آخرین فرصت برای خروج است. ارتش اعلام کرد که بازگشت به شهر ممکن نخواهد بود.
در همان روز، اسرائیل کاروان دریایی حامل کمک‌های بشردوستانه را متوقف کرد. همزمان، حملات هوایی اسرائیل به نقاط مختلف غزه ادامه یافت و ده‌ها فلسطینی، از جمله کودکان، جان خود را از دست دادند.
اکنون فشار دیپلماتیک برای برقراری آتش‌بس و باز کردن مسیرهای کمک‌های بشردوستانه ادامه دارد. ایالات متحده می‌کوشد طرح ترامپ را پیش ببرد، اما هنوز توافقی قطعی حاصل نشده است.
غزه به‌شدت ویران شده است: بنا بر برآوردها بیش از ۶۶ هزار فلسطینی از اکتبر ۲۰۲۳ تاکنون کشته شده‌اند. بیشتر ساختمان‌ها ویران شده یا آسیب دیده و خدمات اولیه مانند برق، آب و بیمارستان‌ها تقریبا از کار افتاده‌اند.
پس از آنکه بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در جریان سفر اخیرش به واشینگتن از موافقت خود با طرح ترامپ خبر داد، اسرائیل اعلام کرد در زمینه «اجرای فوری» مرحله نخست آن خواهد کوشید.
با این حال، همچنان موانع بالقوه‌ای بر سر راه وجود دارد: جدول زمانی دقیقی برای اجرای طرح ترامپ مشخص نشده، برخی از جنبه‌های لجستیکی ممکن است به‌دلیل ویرانی‌های غزه مشکل‌ساز باشند، و مسائلی مانند خلع سلاح حماس و عقب‌نشینی اسرائیل به نظر می‌رسد هنوز حل‌نشده باقی مانده‌اند.
این در حالی است که آتش‌بس‌های پیشین در جنگ غزه با از سرگیری حملات اسرائیل و ادامه درگیری‌ها راه به جایی نبردند.
آیا آتش اسلحه‌ها در حال خاموش شدن است؟
هنوز نه. رویترز نوشت با وجود درخواست ترامپ برای توقف بمباران غزه در ۱۲ مهر، یک روز پس از آنکه حماس به طرح ترامپ پاسخ داد، نشانه چندانی از کاهش پایدار در حملات هوایی و گلوله‌باران‌ها مشاهده نشده است.
همچنین شمار قربانیان در غزه همچنان در حال افزایش است و ده‌ها نفر از ۱۱ مهر تاکنون، پس از بیانیه حماس، کشته شده‌اند.
مذاکره‌کنندگان احتمالا ۱۴ مهر در مصر گرد هم آیند تا گفت‌وگوها برای پیشبرد روند صلح را آغاز کنند.
آیا این توافق به معنای پایان واقعی جنگ است؟
به‌صورت بالقوه، بله. ترامپ گفته که مصمم است با این طرح ۲۰ ماده‌ای به درگیری پایان دهد.
او ۱۱ مهر در پیامی در شبکههای اجتماعی اعلام کرد: «این تنها درباره غزه نیست، این درباره صلحی است که مدتها در خاورمیانه مورد انتظار بوده است.»
این توافق در ادامه تلاش‌های پیشین برای برقراری آتش‌بس حاصل شده است. اولین آتش‌بس اندکی پس از آغاز جنگ در سال ۲۰۲۳ و دیگری اوایل سال جاری میلادی برقرار شدند، اما هر دو تنها چند هفته دوام آوردند و جنگ دوباره شعلهور شد.
این بار نیز موانع فراوانی وجود دارد و پاسخ حماس چندین مسئله کلیدی را بیپاسخ گذاشته است.
برای مثال، این گروه مسلح فلسطینی که حملهاش به اسرائیل در هفتم اکتبر ۲۰۲۳ موجب آغاز عملیات اسرائیل شد، موضع خود را درباره خلع سلاح که یکی از خواستههای اصلی طرح ترامپ و یکی از اهداف اعلامشده اسرائیل در جنگ به شمار میرود، مشخص نکرده است.
در همین حال، نتانیاهو طرحی را تایید کرده که مسیر احتمالی، ولی به‌شدت مشروط، بهسوی تشکیل کشور فلسطین را ارائه می‌دهد؛ موضوعی که پیش‌تر نخست‌وزیر اسرائیل صراحتا گفته بود هرگز اجازه تحقق آن را نخواهد داد.
سایر محورهای احتمالی اختلاف بر سر طرح صلح ترامپ شامل زمانبندی و مرزهای عقب‌نشینی اسرائیل، و همچنین نحوه اداره آینده نوار غزه است.
اورن ستر، پژوهشگر ارشد مرکز بلفر هاروارد و رییس پیشین بخش برنامهریزی راهبردی نیروهای دفاعی اسرائیل، به رویترز گفت: «اینکه ترامپ توانسته همه طرفها را به درگیر شدن با این طرح وادارد، دستاوردی چشمگیر است، اما این آغاز فرآیند است، نه پایان آن.»
گام بعدی چیست و چه زمانی برداشته می‌شود؟
طرح ترامپ جدول زمانی روشنی ارائه نکرده و تنها در آن آمده که جنگ فورا پس از آنکه هر دو طرف با پیشنهاد موافقت کنند، پایان مییابد.
با این حال، پاسخ حماس همه ۲۰ بند را تایید نکرد. این گروه گفت «از طریق میانجیها، در مذاکرات برای بحث درباره جزئیات این فرآیند» مشارکت خواهد کرد.
طبق طرح ترامپ، همه گروگان‌ها، زنده و کشتهشده، باید ظرف ۷۲ ساعت پس از پذیرش علنی توافق از سوی اسرائیل آزاد شوند، اما مشخص نیست که دقیقا چه زمانی شمارش معکوس این مهلت ۷۲ ساعته آغاز می‌شود، زیرا نتانیاهو چند روز پیش از پاسخ حماس با جدول زمانی موافقت کرده بود.
ممکن است چالشهای لجستیکی نیز در این میان تاثیرگذار باشد.
منابع نزدیک به حماس می‌گویند تحویل گروگان‌های زنده ممکن است نسبتا ساده باشد، اما یافتن اجساد گروگان‌های کشتهشده در میان ویرانههای غزه ممکن است بیش از چند روز به طول بینجامد.
اسرائیل می‌گوید از مجموع ۲۵۱ نفری که در حمله هفتم اکتبر حماس ربوده شدند، ۴۸ گروگان همچنان در غزه نگهداری می‌شوند. از این میان، تنها ۲۰ نفر در قید حیات هستند.
محاسبات سیاسی حماس و اسرائیل چیست؟
به نظر می‌رسد هر دو طرف، اسرائیل و حماس، در تلاشند تا واکنشی مثبت به طرح ترامپ نشان دهند، اما هر کدام محاسبات سیاسی خاص خود را دارند.
برای نتانیاهو، پذیرش این طرح می‌تواند تلاشی باشد برای حفظ روابط نزدیک با ترامپ و ایالات متحده بهعنوان متحدی حیاتی برای اسرائیل.
در عین حال، او می‌کوشد با دادن کمترین امتیاز ممکن، حمایت شرکای مذهبی ـ ملیگرای ائتلاف خود را که مخالف هرگونه توافق با فلسطینیان هستند و از ادامه جنگ حمایت می‌کنند، از دست ندهد.
در سوی دیگر، پاسخ حماس که شامل موافقت با آزادی گروگان‌ها است، چندین مسئله را حل‌نشده باقی میگذارد.
عمجد عراقی، تحلیلگر گروه بین‌المللی بحران، گفت ممکن است حماس توجه خود را از اسرائیل به سایر بازیگران منطقه‌ای معطوف کرده باشد؛ از جمله میانجیهای مذاکرات، مانند قطر و مصر، یا کشورهای عربی و اسلامی دیگری که ترامپ را برای پایان دادن به درگیری تحت فشار قرار دادهاند.
او افزود: «در واقع حماس حرکت هوشمندانهای انجام داده است: با گفتن "بله و..." یا "بله اما...". در چنین رویکردی، آنها عملا توپ را دوباره به زمین نتانیاهو و همچنین کشورهای عربی انداختند.»
پاسخ حماس با طرح ترامپ مطابقت دارد؟
این گروه در چند مورد از پذیرش نکات اصلی طفره رفته یا آنها را دور زده است.
اولین مورد، آزادی گروگانهاست. حماس اعلام کرد گروگان‌های اسرائیلی در غزه، چه زنده و چه کشتهشده، طبق فرمول تبادل مندرج در طرح آزاد خواهند شد.
حماس در عین حال به «شرایط میدانی لازم برای اجرای تبادل» گروگان‌ها اشاره کرد، بدون آنکه مشخص کند این شرایط دقیقا چه هستند.
دومین موضوع، عقب‌نشینی اسرائیل از غزه است. حماس گفت چارچوب پایان جنگ را میپذیرد و همزمان به «عقب‌نشینی کامل اسرائیل» از نوار اشاره کرد.
این در حالی است که در طرح ترامپ آمده «نیروهای اسرائیلی برای آمادهسازی فرآیند آزادی گروگان‌ها به خط توافقشده عقب‌نشینی خواهند کرد». این طرح همچنین «عقب‌نشینی مرحله‌ای» ارتش اسرائیل را مطرح کرده است.
سومین موضوع، اداره آینده نوار غزه است. حماس که از سال ۲۰۰۷ بر غزه حکومت می‌کند، گفت اداره غزه را به یک نهاد تکنوکرات فلسطینی با «حمایت فلسطینی، عربی و اسلامی» واگذار خواهد کرد.
در حالی که طرح ترامپ تصریح کرده یک دولت تکنوکرات فلسطینی تحت نظارت یک نهاد انتقالی بین‌المللی به ریاست ترامپ و با مشارکت افرادی مانند تونی بلر، نخست‌وزیر پیشین بریتانیا، اداره غزه را بر عهده خواهد گرفت.
چهارمین موضوع، آینده حماس است. حماس گفته خود را بخشی از «چارچوب ملی جامع فلسطین» می‌بیند.
این گروه درباره خلع سلاح خود اظهارنظر نکرده است. حماس چنین اقدامی را پیش‌تر رد کرده بود.
طرح ترامپ تاکید کرده حماس هیچ نقشی در اداره غزه نخواهد داشت و خلع سلاح نوار غزه را ضروری دانسته است.
