ایران اینترنشنال
کتاب تازه «لگد زدن به لانه زنبور» نوشته دنیل زغبی (Daniel E. Zoughbie) در میانه موج تازه‌ای از بازخوانی سیاست‌های آمریکا در خاورمیانه منتشر شده؛ منطقه‌ای که حالا، پس از ۸۰ سال دخالت مستقیم و غیرمستقیم واشینگتن، همچنان در نقطه جوش است.
بازاری که از زمان آغاز جنگ اوکراین، نظم پیشینش به‌کلی بر هم خورده و رقابت بر سر فروش نفت ارزان در آسیا، به میدان تازه‌ای از تنش ژئوپولیتیکی میان ایران، روسیه و غرب بدل شده است.
بر اساس گزارش منابع تجاری، تخفیف نفت سبک ایران نسبت به شاخص برنت در بازار چین حالا به بیش از ۸ دلار در هر بشکه رسیده؛ رقمی که در برخی معاملات حتی تا ۱۰ دلار نیز پایین آمده است. این بیشترین فاصله قیمتی در بیش از یک سال گذشته است و معنایش ساده است: ایران برای پیدا کردن خریدار، مجبور شده نفت خود را ارزان‌تر از هر زمان دیگری بفروشد.
اما ریشه این وضعیت کجاست؟ از یک سو، تشدید تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه روسیه و ایران، دسترسی دو کشور به بازارهای رسمی را به‌شدت محدود کرده است. از سوی دیگر، پالایشگاه‌های مستقل چینی که بزرگ‌ترین خریداران نفت تخفیفی محسوب می‌شوند، به‌دلیل سهمیه‌بندی سختگیرانه دولت پکن برای واردات نفت خام، با کمبود مجوز مواجه‌اند. همین موضوع باعث شده عرضه از دو طرف زیاد شود اما ظرفیت جذب کاهش یابد — نتیجه‌اش سقوط قیمت و سردرگمی بازار است.
در ظاهر، ایران و روسیه در یک جبهه مشترک در برابر غرب قرار دارند. اما واقعیت این است که دو کشور حالا در رقابتی مستقیم برای تصاحب بازار چین گیر کرده‌اند. پس از آنکه غرب واردات نفت روسیه را تحریم کرد، مسکو برای جبران ضرر به سرعت وارد بازار شرق شد و همان تخفیف‌هایی را ارائه داد که پیش‌تر ایران برای جلب خریداران از آن استفاده می‌کرد. این تغییر موازنه، جای ایران را در بازار چین تنگ کرده است.
در دهه گذشته، چین عملاً به تنها مقصد ثابت نفت ایران تبدیل شده است. بخش بزرگی از صادرات نفت ایران در قالب معاملات خاکستری و با استفاده از کشتی‌ها و شرکت‌های واسطه انجام می‌شود. در این میان، پالایشگاه‌های کوچک و متوسط چینی که به «تی‌پات‌ها» معروف‌اند، نقشی کلیدی داشته‌اند. اما همین خریداران اکنون به دلیل فشارهای تحریمی جدید واشینگتن محتاط تر شده‌اند. آمریکا در ماه‌های اخیر چند پالایشگاه چینی و تعدادی بندر و کشتی را به‌خاطر مشارکت در خرید نفت ایران تحریم کرد. نتیجه این شد که بسیاری از خریداران بالقوه فعلاً خرید خود را متوقف کرده‌اند تا ببینند سمت‌وسوی سیاست‌های آمریکا و پکن در قبال ایران به کدام سو می‌رود.
آمارها نشان می‌دهد واردات نفت ایران به چین در ماه سپتامبر به حدود ۱.۲ میلیون بشکه در روز کاهش یافته — پایین‌ترین سطح از ماه مه. این رقم حدود ۱۴ درصد از کل واردات نفت چین را تشکیل می‌دهد، اما روند نزولی آن برای تهران نگران‌کننده است. ایران به‌طور میانگین روزانه ۱.۳۸ میلیون بشکه به چین فروخته، اما اگر سهمیه‌های جدیدی از سوی دولت چین صادر نشود، احتمال افت بیشتر وجود دارد.
از دید اقتصادی، تخفیف ۸ تا ۱۰ دلاری در هر بشکه شاید تنها یک عدد به نظر برسد، اما در مقیاس صادرات روزانه بیش از یک میلیون بشکه، معنای واقعی آن زیان ده‌ها میلیون دلار در روز است؛ پولی که تهران به آن برای تأمین بودجه، پرداخت حقوق کارمندان، و حفظ ثبات اقتصادی نیاز حیاتی دارد.
اما ماجرا فقط پول نیست. تخفیف‌های سنگین، نشانهای از ضعف چانه‌زنی ایران در بازاری است که زمانی بخشی از نفوذ سیاسی تهران به حساب می‌آمد. در دوران تحریم‌های ۲۰۱۲ و پیش از توافق برجام، ایران نیز مجبور شد نفت خود را با تخفیف‌های بالا به چین بفروشد تا در ازای آن کالا یا خدمات دریافت کند. حالا تاریخ، با جزئیاتی متفاوت، در حال تکرار است.
در آن زمان روسیه با غرب در مناقشه‌ای نبود و ایران تنها صادرکننده‌ای بود که به حاشیه رانده شده بود. اما امروز وضعیت پیچیده‌تر شده: روسیه با همان تخفیف‌ها بازار را پر کرده و ایران را در موقعیت دشواری قرار داده است. به بیان دیگر، کشوری که قرار بود شریک استراتژیک ایران در مقابله با تحریم‌های غرب باشد، حالا به رقیب مستقیمش در فروش نفت ارزان به شرق تبدیل شده است.
از منظر سیاسی نیز این وضعیت پیامدهای مهمی دارد. وابستگی بیش از حد به چین به این معناست که پکن در موقعیتی ممتاز برای تعیین قیمت، زمان و حتی شرایط پرداخت پول نفت ایران قرار گرفته است. اگرچه مقام‌های ایرانی تلاش دارند روابط اقتصادی با چین را «راهبردی» جلوه دهند، واقعیت آن است که در این رابطه، تهران دست پایین را دارد و در مقابل هر فشار جدیدی، مجبور به عقب‌نشینی اقتصادی می‌شود.
در نهایت، افزایش تخفیف نفت ایران به چین نه فقط نتیجه تحریم‌ها، بلکه نشانهای از تغییر ژرف در موازنه قدرت در بازار انرژی آسیاست. ایران در این معادله بیش از هر زمان دیگری به نفتش وابسته است، اما هر بشکه‌ای را ارزان‌تر از قبل می‌فروشد. همان نفتی که زمانی ابزار قدرت سیاسی بود، حالا به پاشنه آشیل اقتصادی جمهوری اسلامی تبدیل شده است — بازاری که در آن، حتی متحدان ظاهری‌اش نیز از فشار تحریم‌ها برای خرید ارزان‌تر استفاده می‌کنند.
زغبی در این کتاب، با نگاهی تند و بی‌پروا، تاریخ سیاست خارجی آمریکا از ترومن تا ترامپ را مرور می‌کند و می‌گوید تمام این روسای‌جمهوری، یکی پس از دیگری، «در حال لگد زدن به کندوی زنبور» بوده‌اند، بی‌آن‌که حتی لحظه‌ای به این فکر کنند که نیش‌های بعدی از کجا خواهند آمد.
کتاب درست در زمانی منتشر شده که بسیاری در واشینگتن به دنبال نشانه‌هایی از «ثمر دادن» حضور ۸۰ ساله آمریکا در منطقه‌اند.
حملات اسرائیل و ایالات متحده توانسته بخشی از ظرفیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی و شبکه‌ی متحدانش، از حماس تا حزب‌الله، را فلج کند. رژیم سوریه با حمایت روسیه فروپاشیده و جایش را فرمانده سابق داعش گرفته که حالا لباس اصلاح‌طلبی به تن کرده است.
دیپلماسی آمریکا نیز، پس از ماه‌ها مذاکره، به آزادی آخرین گروگان‌های اسرائیلی در غزه انجامیده. با این‌حال، زغبی در همان صفحات ابتدایی هشدار می‌دهد که اگر کسی این تحولات را نشانه «موفقیت استراتژیک» آمریکا بداند، دچار سراب شده است.
او با استناد به هشت دهه تصمیم‌گیری‌های پرخطا، از ترومن تا ترامپ، نتیجه می‌گیرد که واشینگتن هنوز در همان مسیر اشتباه گام برمی‌دارد: مسیر مداخله نظامی، قضاوت اخلاقی، و ناتوانی در درک تاریخ و بافت واقعی منطقه.
زغبی در مقام پژوهشگر موسسه‌ی مطالعات بین‌المللی دانشگاه برکلی، روایت خود را بر اساس این فرض پیش می‌برد که سیاستمداران آمریکایی، از زمان جنگ جهانی دوم، نه‌تنها در پیش‌بینی آینده ناکام بوده‌اند، بلکه خود مسبب بسیاری از فجایع بعدی شده‌اند.
او می‌نویسد: «اگر جنگ خلیج فارس (Desert Storm) رخ نداده بود، احتمالاً یازدهم سپتامبر هم رخ نمی‌داد، نه جنگ دوم عراق پیش می‌آمد و نه پیدایش داعش.» جمله‌ای که مثل چاقو در حافظه سیاسی واشینگتن فرو می‌رود.
کتاب تصمیمات مهم تاریخی را یکی‌یکی مرور می‌کند: از به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی ترومن تا خروج ترامپ از توافق هسته‌ای ایران.
در همه این موارد، زغبی واشینگتن را متهم می‌کند به «مدیریت تاریخ از مسیر میلیتاریسم بدبینانه و اخلاق‌گرایی صلیبی‌مآبانه»؛ ترکیبی خطرناک از قضاوت اخلاقی و ابزار نظامی که اغلب بدون درک بسترهای واقعی، نسخه خود را برای جهان تجویز کرده است.
اما آنچه کتاب را خواندنی می‌کند، فقط تندی لحنش نیست، بلکه جزئیات تاریخی و نحوه بازسازی مسیر خطاهاست.
زغبی نشان می‌دهد که چطور تصمیم ترومن برای شناسایی فوری اسرائیل، بر خلاف توصیه ژنرال جورج مارشال، آغازگر روندی شد که نه‌تنها به صلح منجر نشد، بلکه منطقه را به انبار باروت تبدیل کرد.
با این‌حال، منتقدان او یادآوری می‌کنند که حتی پیش از ۱۹۴۸، شورشهای عربی و تنش‌های نژادی راه را برای درگیری هموار کرده بود؛ در نتیجه نمی‌توان همه‌چیز را به واشینگتن نسبت داد.
زغبی در عین حال نقش بازیگران منطقه‌ای را کاملاً نادیده نمی‌گیرد. او از اشتباهات رهبران عرب و فلسطینی هم می‌نویسد؛ از جمله رد طرح تقسیم ۱۹۴۷ که به گفته او، «فرصتی تاریخی برای تشکیل دولت فلسطین» بود. اما در مجموع، کتاب تمایل دارد آمریکا را عامل اصلی آشوب بداند، نه شریک و یکی از عوامل متعدد.
زغبی فهرستی بلند از اشتباهات آمریکا ارائه می‌دهد: از ماجرای ایرانکنترا در دوران ریگان، تا سرنگونی مصدق در زمان آیزنهاور و نقش آن در مسموم شدن روابط تهران و واشینگتن. از ناتوانی کندی در مهار جاهطلبی هسته‌ای اسرائیل تا انفعال جانسون پیش از جنگ شش روزه. حتی نیکسون، که بسیاری او را طراح صلح مصر و اسرائیل می‌دانند، در این کتاب به‌عنوان کسی تصویر می‌شود که جنگ یومکیپور را پیش‌بینی نکرد و تنها بعد از فاجعه، برای نجات آبروی آمریکا دست به کار شد.
جورج بوش پدر هم از تیغ نقد در امان نیست. در حالی که بسیاری عملکرد او در جنگ خلیج فارس را نمونهای از سیاستورزی موفق می‌دانند، زغبی معتقد است آن جنگ «ضروری نبود» و تنها زمینهساز فاجعه ۲۰۰۳ شد.
به باور او، اگر واشینگتن در دهه ۸۰ میلادی به‌جای محاصره و تهدید، بر بازسازی اقتصادی عراق تمرکز می‌کرد، شاید صدام هرگز به کویت حمله نمیکرد. حتی جیمی کارتر، قهرمان صلح کمپدیوید، از نگاه زغبی مقصر است؛ چرا که حمایت زودهنگامش از مخالفان شوروی در افغانستان، بذر تولد مجاهدین و در نهایت طالبان را کاشت.
در پایان، نویسنده نسخهای ارائه می‌دهد که بیش از هر چیز به شعارهای سیاسی دهه اخیر شبیه است: پایان دادن به جنگهای بیپایان، تکیه بر دیپلماسی و توسعه به‌جای قدرت نظامی، و اجازه دادن به ملتهای منطقه برای حل مشکلاتشان.
او می‌نویسد: «آمریکا باید از قدرت سخت فقط در موارد استثنایی استفاده کند و به ملتها اجازه دهد سرنوشت خود را تعیین کنند.» پیامی که با وجود تکراری بودن، هنوز در واشینگتن خریدار دارد — دستکم در حرف.
«لگد زدن به لانه زنبور » گاهی جانبدارانه است و از موضع دانای کل به گذشته نگاه می‌کند. اما در دل همین لحن قضاوتگر، پرسشی جدی مطرح می‌کند: آیا آمریکا واقعاً می‌تواند آینده خاورمیانه را ترسیم کند، در حالی که هنوز در گذشتهاش سرگردان است؟ شاید پاسخ را بتوان در استعاره عنوان کتاب پیدا کرد: وقتی سالهاست به کندوی زنبور لگد میزنی، نمیتوانی از نیشها شکایت کنی.