مطالب مرتبط
هر جامعه‌ای طبقه صاحب‌امتیاز خود را دارد. اما در معدود کشورهایی شکاف میان حاکمان و مردمان به اندازه جمهوری اسلامی این‌چنین آشکار است.
رهبران تهران همچنان اصرار دارند که نظام ساخته‌شده پس از انقلاب ۱۳۵۷ نظامی درستکار، مستقل و از نظر اخلاقی برتر از غرب است.
آنها می‌گویند ایران خودکفاست و از نظر فرهنگی در برابر نفوذ خارجی مصون است. همچنین از شهروندان عادی می‌خواهند وفادار بمانند، سختی را تحمل کنند و انزوا را فضیلت بدانند.
اما همین روایت وقتی پای خانواده‌های خودشان به میان می‌آید، فرو می‌ریزد.
فرزندان قدرتمندترین چهره‌های سیاسی، نظامی و روحانی ایران، در اکثریت قاطع موارد انتخاب می‌کنند که در جایی دیگر زندگی کنند؛ بیش از همه در ایالات متحده، کانادا، اروپا یا استرالیا. آنها در دانشگاه‌های غرب تحصیل می‌کنند، در شرکت‌های غربی کار می‌کنند و از آزادی‌های غرب بهره‌مند می‌شوند.
این نه اتفاق است و نه استثنا؛ الگویی است آن‌قدر تکرارشونده که ایرانی‌ها برایش نامی گذاشته‌اند: «دیاسپورای امتیاز.»
فهرستی که سر دراز دارد
به خانواده لاریجانی نگاه کنید؛ خانواده‌ای که سال‌ها در مرکز معماری قدرت جمهوری اسلامی قرار داشته است.
علی لاریجانی که رییس صداوسیمای دولتی، مذاکره‌کننده هسته‌ای، دبیر شورای عالی امنیت ملی و به‌مدت ۱۲ سال رییس مجلس بوده، سال‌ها مردم را از «خطر نفوذ آمریکا» می‌ترساند.
بااین‌همه، دختر او که پزشک است، در ایالت اوهایو زندگی می‌کند و طبابت دارد؛ او زندگی‌اش را دقیقا در همان کشوری ساخته که پدرش آن را «تهدیدی برای موجودیت» ایران تصویر می‌کند.
یا یحیی رحیم‌صفوی را در نظر بگیرید؛ فرمانده پیشین کل سپاه پاسداران و یکی از نزدیک‌ترین مشاوران رهبر جمهوری اسلامی که در تعریف مفهوم «مقاومت فرهنگی» نقش داشت و بر اجرای حجاب اجباری نظارت می‌کرد.
دختر او اکنون آزادانه در استرالیا زندگی می‌کند و دقیقا از همان انتخاب‌هایی بهره‌مند است که پدرش دهه‌ها از زنان ایرانی دریغ می‌کرد.
حتی خانواده‌هایی که به جناح‌های «میانه‌رو» یا «اصلاح‌طلب» جمهوری اسلامی نسبت داده می‌شوند نیز همین مسیر را می‌روند.
دو دختر محمد خاتمی، رییس‌جمهوری پیشین، برای تحصیلات عالی به خارج رفتند و مدتی طولانی در خارج از کشور زندگی کردند.
دختر خواهر حسن روحانی که خود، دختر یکی از دستیاران رییس‌جمهوری و مذاکره‌کنندگان ارشد هسته‌ای است نیز همین مسیر را رفت. وقتی پای فرصت‌های خارج باز می‌شود، اختلافات جناحی ناپدید می‌شوند.
این تناقض بارها تکرار می‌شود. معصومه ابتکار، یکی از سخنگویان گروگان‌گیران سفارت آمریکا در سال ۱۳۵۸، سال‌ها اشغال سفارت را توجیه کرد. دهه‌ها بعد، پسرش را برای تحصیل به لس‌آنجلس فرستاد؛ شهری که نسل او در تبلیغاتش آن را نماد فساد و انحطاط معرفی می‌کرد.
خواهر و برادرِ نوبخت که هر دو پزشکانی سرشناس در موسسات برتر پزشکی آمریکا هستند، مسیر مشابهی را پیمودند.
پدر و عموی آنان در جایگاه‌های ارشد، سیاست‌های اقتصادی و بودجه‌ای ایران را شکل دادند؛ سیاست‌هایی که موجب کمبود بودجه و نیرو در بیمارستان‌های ایران شد.
بااین‌حال، فرزندانشان در خارج از کشور، در نظام‌هایی بر پایه ثبات و آزادی علمی، کارنامه‌ای درخشان ساختند.
حتی نوه‌های ارشدترین روحانیان ایران نیز بخشی از همین خروج‌اند.
زهرا تخشید، نوه محمدرضا مهدوی‌کنی ــ رییس پیشین مجلس خبرگان و پاسدار «طهارت ایدئولوژیک» رژیم، اکنون در یک دانشگاه آمریکایی حقوق تدریس می‌کند.
حوزه کاری او بر حقوق، آزادی‌ها و رسانه‌های دیجیتال متمرکز است؛ موضوعاتی که در داخل کشور بلافاصله با سانسور حکومتی برخورد می‌کنند.
خروجی مبتنی بر معامله
در کنار هم دیدن این نمونه‌ها، حقیقت سیاسی‌ای را برملا می‌کند که رژیم قادر به پنهان کردنش نیست؛ حاکمان ایران به نظامی که بر مردم تحمیل کرده‌اند، اعتماد ندارند.
اگر اعتماد داشتند، فرزندانشان در کشور می‌ماندند؛ در دانشگاه‌های همین نظام درس می‌خواندند، به بیمارستان‌هایش تکیه می‌کردند و آینده خود را در همان جامعه‌ای می‌ساختند که والدینشان بر آن حکومت می‌کنند. اما این کار را نمی‌کنند؛ آرام و پیوسته می‌روند.
این خروج، ایدئولوژیک نیست؛ بر پایه معامله است. وقتی به کانون قدرت وصل باشی، درهای دنیا به رویت باز می‌شود.
در حالی که مردم عادی ایران با تحریم، تورم، بیکاری و محدودیت‌های شدید در سفر و فرصت‌های زندگی روبه‌رو هستند، فرزندان مقام‌های بلندپایه به‌راحتی از این سدها عبور می‌کنند.
گذرنامه‌های غربی، ویزاهای بلندمدت، مدارک تحصیلی ممتاز و شغل‌های پردرآمد، با پول، نفوذ و مصونیت سیاسی برایشان دست‌یافتنی می‌شود.
این، آن نوع مهاجرتی نیست که سرکوب یا فروپاشی اقتصادی به مردم تحمیل کرده باشد؛ همان مسیری که میلیون‌ها ایرانی عادی از سر ناچاری در پیش گرفته‌اند.
این چیز دیگری است؛ مهاجرتِ طبقه حاکم که از امتیاز و تناقض زاده شده است.
بلندتر از هر شعار
فرزندان این طبقه، طبعا حق دارند هر کجا خواستند زندگی کنند و آینده خود را آن‌گونه که می‌خواهند بسازند؛ اما انتخاب‌هایشان، این خروج آرام و بی‌سروصدا، بلندتر از شعارهای والدینشان سخن می‌گوید.
وقتی پسران و دختران وزیران، فرماندهان، روسای مجلس و چهره‌های نمادین انقلاب، لس‌آنجلس را به تهران، کلیولند را به قم، ملبورن را به مشهد و واشینگتن را به اصفهان ترجیح می‌دهند، حکمی صادر می‌کنند قوی‌تر از هر مانیفست مخالفان: این نظام حتی برای معمارانش هم کافی نیست.
جمهوری اسلامی از مردم وفاداری می‌خواهد، اما وارثان خودش حاضر نیستند زیر همان شرایطی زندگی کنند که برای دیگران ساخته شده است.
این جوهره ریاکاری است؛ محدودیت برای ایرانیان عادی اجباری است، اما آزادی برای فرزندان طبقه حاکم ارثی است.
حکومتی که فرزندانش از ایدئولوژی‌اش می‌گریزند، نمی‌تواند ادعای مشروعیت کند.
انقلابی که وارثانش آن را ترک کرده‌اند، نمی‌تواند ادعای موفقیت کند. و نظامی که فرزندان صاحب‌امتیاز خود را به غرب صادر می‌کند و در عین حال مردمش را در داخل محبوس نگه می‌دارد، الگو نیست؛ تناقضی است که زیر بار دروغ‌های خود فروخواهد ریخت.
حامد بخشی، دانشیار پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد و وجیهه جلائیان بخشنده، استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه گلستان، در پژوهش خود مراجعه به فال‌گیر در بخشی از جامعه ایران را یک «مکانیسم فرهنگی برای مواجه با بلاتکلیفی و دغدغه‌های زندگی» توصیف می‌کنند.
یافته‌های این تحقیق در آخرین شماره نشریه «پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران» دانشگاه اصفهان منتشر شده است.
پژوهشگران برای بررسی دقیق‌تر پدیده فال‌گیری، بیش از هزار قطعه از گفت‌وگوهای یک فال‌گیر زن شناخته‌شده در نیشابور را ضبط و تحلیل کردند.
فال‌گیر چگونه مشکل را می‌سازد و امید می‌دهد؟
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که ساختار گفت‌وگو در اتاق فال‌گیر طبق یک الگوی چهار مرحله‌ای شامل «شناسایی مشکل، پیشگویی، تجویز راهکار و ترسیم فرجام» پیش می‌رود.
در گام اول، فال‌گیر «با زبانی خاص و بیشتر انتزاعی» و با استفاده از اصطلاحاتی مانند «سنگینی»، «بسته شدن»، «چشم سنگین»، «گره افتادن در کار» و «شلوغی» که به‌صورت عینی مشاهده یا تجربه نمی‌شوند، مسائل را به گونه‌ای ترسیم می‌کند تا فضایی تهدیدآمیز برای مراجعه‌کننده پدید آید.
به تعبیر پژوهشگران، فال‌گیر از این طریق جایگاه خود را به‌عنوان «تنها فرد قادر در تشخیص و رفع این مشکلات» تثبیت می‌کند.
در گام دوم، مسائلی مهمی مانند ازدواج و تشکیل خانواده، فرزندآوری، کار، تحصیل، ثروت، و مشکلات قضایی و اداری محور پیشگویی‌ها قرار می‌گیرد؛ مسائلی که با «نیازها و دغدغه‌های اجتماعی و فردی» مراجعه‌کنندگان همخوانی دارد.
اغلب این پیشگویی‌ها «ترکیبی از هشدار و امید» است و آینده‌ای کم‌وبیش امیدوارکننده را پیش چشم مخاطب می‌گذارد.
برای نمونه، در یکی از جلسات، مرد ۵۸ ساله‌ای که نگران شغل خود است، از فال‌گیر این پیام را دریافت می‌کند: «کار جدیدی که شروع می‌کنه به نفعشه.» این نمونه‌ای از روایت‌های امیدبخش است که می‌تواند اضطراب فرد را کاهش دهد.
مرحله سوم «تجویز راهکار» است. در این مرحله، فال‌گیر با توصیه‌هایی مانند نذر، صدقه، دعا، صبر و احتیاط در برابر اطرافیان غیرقابل اعتماد، «احساس کنترل بر شرایط» را در مراجعه‌کننده تقویت می‌کند.
این توصیه‌ها به فرد این پیام را منتقل می‌کند که با چند عمل ساده می‌تواند مسیر زندگی خود را بهبود بخشد.
در مرحله چهارم، تقریبا همه فال‌ها با ترسیم «آینده‌ای مثبت» تمام می‌شوند و فالگو از این راه حس امید و اطمینان را در مشتریان خود تقویت می‌کند.
به گفته پژوهشگران، این وعده‌ها با «پاسخ به دغدغه‌های مشتریان، فال‌گیری را به‌عنوان راهکاری برای غلبه بر بلاتکلیفی و ناامیدی تثبیت می‌کنند و فالگو با ارائه تصویری روشن از آینده، مشتریان را به ادامه باور به توانایی‌های خود و هدایت او ترغیب می‌کند».
فال‌گیری، از خرافه تا «فناوری فرهنگی»
بخشی و جلائیان با اشاره به رونق فال قهوه و تاروت و همچنین فال‌گیری در پیام‌رسان تلگرام و شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، این پدیده را صرفا «خرافی» نمی‌دانند.
آنها معتقدند در جامعه امروز ایران، فال‌گیری به «فناوری فرهنگی» تبدیل شده است؛ سازوکاری که در دل بحران اقتصادی، فشارهای اجتماعی و ناامنی‌ها، «نقش مهمی در پاسخ به نیازهای روانی، اجتماعی و وجودی مشتریان ایفا می‌کند».
به باور آنها، این یافته‌ها «نه‌تنها بازتاب‌دهنده دغدغه‌های مشتریان در زمینه‌هایی مانند ازدواج، فرزندآوری، کار و شغل، تحصیل، ثروت و مسائل قانونی است»، بلکه از «توانایی فالگو در شخصی‌سازی واگویه‌ها» بر اساس ویژگی‌های مشتریان و زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی حکایت دارد.
پژوهشگران در پایان تاکید می‌کنند نتایج این تحقیق می‌تواند برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی قابل استفاده باشد.
به نوشته این دو پژوهشگر، از آنجا که «فال‌گیری با کاهش اضطراب و تقویت احساس کنترل» همراه است، نهادهای اجتماعی می‌توانند از همین سازوکار در برنامه‌های مشاوره روان‌شناختی و حمایت اجتماعی بهره ببرند.
بر این اساس، ایجاد فضاهایی که امکان گفت‌وگو و پاسخگویی به نیازهای عاطفی و وجودی افراد را فراهم کند، می‌تواند جایگزین مناسبی برای مراجعه به فال‌گیر باشد.
طبق یافته‌ها، عوامل اقتصادی بر گرایش شهروندان به فال‌گیری موثر هستند و در نتیجه، سیاست‌هایی که ناامنی معیشتی را کاهش دهند، در کاهش تقاضا برای فال‌گیری نیز نقش خواهند داشت.
