پژوهش‌گر علوم سیاسی
دو سال پس از حمله هفتم اکتبر و آغاز جنگ غزه، خاورمیانه هنوز میان وعده و واقعیت سرگردان است؛ نه طرح بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل برای «نظم نوین» تحقق یافته و نه رویای علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری‌اسلامی برای «آمریکازدایی» از منطقه به نتیجه رسیده است.
رویترز دوشنبه ۱۴ مهر نوشت نتانیاهو که تحت فشار دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، برای خاتمه دادن به جنگ دو‌ساله غزه قرار دارد، با مخالفت جدی متحدان تندرو خود روبه‌رو است؛ شرایطی که می‌تواند او را به برگزاری انتخابات زودهنگام وادار کند.
نتانیاهو از طرح ۲۰ ماده‌ای ترامپ برای پایان جنگ حمایت کرده است؛ طرحی که بر خلع سلاح کامل غزه و حذف حماس از ساختار حکومتی آینده تاکید دارد، اما به اعضای این گروه مورد حمایت جمهوری اسلامی اجازه می‌دهد در صورت کنار گذاشتن خشونت و تحویل سلاح‌های خود، در غزه باقی بمانند.
حماس با واکنشی نسبتا مثبت به طرح ترامپ، از آمادگی خود برای مذاکره درباره آزادی گروگان‌های اسرائیلی خبر داد و اعلام کرد قصد دارد در قالب یک «چارچوب ملی فلسطینی» در گفت‌وگوهای مربوط به آینده غزه حضور داشته باشد.
واکنش بن‌گویر به طرح صلح ترامپ
رویترز در ادامه گزارش خود نوشت تنها طرح احتمال ادامه حضور حماس در روند سیاسی غزه، خشم متحدان راست‌گرای نتانیاهو را برانگیخته است.
ایتامار بن‌گویر، وزیر امنیت ملی اسرائیل، گفت: «به هیچ وجه با سناریویی موافقت نخواهیم کرد که در آن سازمانی تروریستی که بزرگ‌ترین فاجعه را بر کشور اسرائیل تحمیل کرد، دوباره احیا شود.»
او افزود «در هیچ شرایطی شریک چنین طرحی نخواهیم بود» و تهدید کرد در صورت پیشبرد آن، از دولت ائتلافی خارج خواهد شد.
رویترز افزود اگر تهدید متحدان نتانیاهو عملی شود، ممکن است «راست‌گراترین دولت تاریخ اسرائیل» پیش از موعد قانونی انتخابات در اکتبر ۲۰۲۶ فروبپاشد.
در سوی دیگر، ادامه جنگ غزه می‌تواند خشم خانواده‌های گروگان‌های در بند حماس را برانگیزد و هم‌زمان، جامعه خسته از جنگ اسرائیل و متحدان بین‌المللی این کشور را بیش از پیش از دولت نتانیاهو دور کند.
تداوم درگیری‌ها همچنین می‌تواند امید اسرائیل به گسترش پیمان ابراهیم و پیوستن کشورهای عربی و مسلمان بیشتری مانند عربستان سعودی و اندونزی به روند عادی‌سازی روابط را از بین ببرد.
گسترش پیمان ابراهیم از اولویت‌های دولت ترامپ در راستای منافع این کشور در خاورمیانه بوده است، اما ریاض به‌صراحت اعلام کرده تا زمانی که جنگ غزه پایان نیابد و چشم‌اندازی برای تشکیل کشور فلسطین ایجاد نشود، در جهت برقراری روابط با اسرائیل اقدامی صورت نخواهد داد.
اسموتریچ: توقف حملات به غزه «اشتباهی فاجعه‌بار» است
رییس‌جمهوری آمریکا خواستار توقف حملات اسرائیل به غزه شده تا زمینه برای اجرای طرح صلح ۲۰ ماده‌ای او فراهم آید.
نتانیاهو مرحله نخست اجرای این طرح را مبادله گروگان‌های در بند حماس با زندانیان فلسطینی می‌داند. مرحله دوم بر خلع سلاح حماس و غیرنظامی‌سازی نوار غزه متمرکز خواهد بود.
با این حال، بزالل اسموتریچ، سیاستمدار راست‌گرا و وزیر دارایی اسرائیل، ۱۲ مهر توقف حملات به غزه را «اشتباهی فاجعه‌بار» توصیف کرد و هشدار داد چنین اقدامی در گذر زمان موقعیت اسرائیل را در دستیابی به اهدافش، از جمله آزادی گروگان‌ها، نابودی حماس و خلع سلاح غزه، تضعیف خواهد کرد.
رویترز نوشت بن‌گویر و اسموتریچ که احزابشان در مجموع ۱۳ کرسی از ۱۲۰ کرسی پارلمان اسرائیل (کنست) را در اختیار دارند، مدت‌هاست نتانیاهو را به دنبال کردن اهدافی «گسترده و ظاهرا دست‌نیافتنی» در غزه ترغیب می‌کنند.
بر اساس این گزارش، طرح ترامپ فاقد جزییات مشخص است و حتی زمان‌بندی روشنی برای خلع سلاح حماس ارائه نمی‌دهد. اشاره مبهم این طرح به تشکیل کشور فلسطین نیز احتمالا به خشم متحدان تندرو نتانیاهو دامن خواهد زد.
موضع اپوزیسیون اسرائیل در قبال طرح ترامپ
میچل باراک، تحلیلگر اسرائیلی که در دهه ۱۹۹۰ با نتانیاهو همکاری می‌کرد، احتمال فروپاشی فوری دولت اسرائیل را بعید دانست.
او در همین رابطه گفت اپوزیسیون اسرائیل از طرح صلح ترامپ حمایت می‌کند و اسموتریچ و بن‌گویر نیز گزینه جدی دیگری جز ماندن در ائتلاف ندارند.
یائیر لاپید، رهبر اپوزیسیون اسرائیل، پیشنهاد حمایت از دولت نتانیاهو را مطرح کرده تا اجرای طرح ترامپ ممکن و از فروپاشی دولت جلوگیری شود.
او ۱۳ مهر گفت نتانیاهو می‌تواند با تعیین تاریخ انتخابات موافقت کند تا در برابر «شریکان افراطی و غیرمسئول» خود نوعی «تضمین» سیاسی داشته باشد.
وزارت دفاع اسرائیل دوشنبه ۱۴ مهر گزارش داد از زمان آغاز جنگ کنونی، ۱۱۵۲ نفر از نیروهای ارتش اسرائیل، افسران پلیس، اعضای شینبت و اداره زندانها، و همچنین اعضای گروههای محلی امنیتی که در سراسر اسرائیل، نوار غزه، لبنان و کرانه باختری خدمت میکردند، کشته شده‌اند.
پایگاه خبری تایمز اسرائیل با اشاره به آمار وزارت دفاع نوشت حدود ۴۲ درصد از این افراد کمتر از ۲۱ سال سن داشتند؛ بیشتر آنها مردان جوانی بودند که دوره خدمت اجباری نظامی را میگذراندند.
همچنین ۱۴۱ نفر بیش از ۴۰ سال سن داشتند؛ آماری که گستره سنی وسیع جانباختگان را نشان می‌دهد.
بر اساس این گزارش، در پی مناقشه کنونی، بیش از ۶۵۰۰ نفر به جمع بازماندگان داغدار در اسرائیل افزوده شده‌اند؛ از جمله ۱۹۷۳ پدر و مادر، ۳۵۱ همسر بیوه، ۸۸۵ کودک یتیم و ۳۴۸۱ خواهر و برادر.
تایمز اسرائیل افزود پیکر هشت تن از سربازان جانباخته با همراهی نمایندگان وزارت دفاع برای برگزاری مراسم خاکسپاری به خارج از کشور منتقل شده است.
اعضای حماس هفتم اکتبر ۲۰۲۳ با حمله به جنوب اسرائیل، حدود هزار و ۲۰۰ نفر را کُشتند و بیش از ۲۵۰ تن را به گروگان گرفتند. اکثر قربانیان این حمله غیرنظامیان بودند.
اسرائیل در واکنش به این تهاجم، عملیات نظامی گستردهای را در نوار غزه آغاز کرد که بنا بر اعلام منابع حماس، تاکنون بیش از ۶۷ هزار کشته و ۱۶۹ هزار زخمی بر جای گذاشته است.
عملیات اسرائیل در غزه بهدلیل شمار بالای تلفات غیرنظامیان با انتقاد شماری از کشورها، سازمان ملل و گروههای حقوق بشری روبه‌رو شده است.
بر اساس آخرین برآوردهای مقامهای اسرائیلی، حدود ۲۰ گروگان دیگر در غزه در اسارت به سر میبرند و پیکر حدود ۲۸ گروگان نیز در اختیار حماس قرار دارد.
حمایت از خانواده‌های سربازان اسرائیلی کشتهشده
تایمز اسرائیل در ادامه گزارش خود نوشت اداره خانواده‌های جانباختگان، یادبود و میراث وزارت دفاع مسئولیت نظارت بر خاکسپاری کشتهشدگان، بازسازی و احداث یادمانها، و ارائه حمایتهای جامع عاطفی و مالی به خانواده‌های داغدار را بر عهده داشته است.
این اداره با اجرای طرحی به ارزش ۶۰ میلیون شِکِل (۱۸ میلیون دلار) خدمات خود در زمینه حمایت و رسیدگی به خانواده‌های داغدار را بازسازی کرده، از طریق کمیتههای ویژه کمکهای هدفمند ارائه داده و شبکهای از داوطلبان مالی برای پشتیبانی از این خانوادهها به وجود آورده است.
آریه معلم، رییس اداره خانواده‌های جانباختگان، یادبود و میراث وزارت دفاع، در همین رابطه گفت: «کارکنان این اداره فعالیت خود را یک ماموریت میدانند و به گرامیداشت یاد کشتهشدگان، حفظ میراث آنان برای نسلهای آینده و همراهی با خانواده‌های داغدار از نظر عاطفی و رفاهی ادامه میدهند.»
در روزهای اخیر و پس از اعلام طرح ۲۰ ماده‌ای دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، امیدها نسبت به پایان جنگ غزه و آزادی گروگان‌های در بند حماس افزایش یافته است.
ترامپ شامگاه ۱۳ مهر هشدار داد در صورتی که حماس از قدرت در غزه کنار نکشد، «نابودی کامل» در انتظار این گروه خواهد بود.
اندکی پس از حمله حماس به اسرائیل، خامنه‌ای در یک سخنرانی گفت نقشه‌ی خاورمیانه در حال تغییر است و منطقه به سمت «آمریکازدایی» می‌رود. تنها چند روز پیش از این سخنان، نتانیاهو وعده داده بود که اسرائیل «نظم تازه‌ای در خاورمیانه» ایجاد خواهد کرد.
اما در میانه زورآزمایی این دو کشور، در خاورمیانه پس از هفت اکتبر، نظم قدیم در حال زوال است و جای خود را به نظمی تازه داده که هنوز به طور کامل شکل نگرفته است.
این شرایط، ترکیبی از ترس، احتیاط و بی‌اعتمادی را میان بازیگران مختلف منطقه ایجاد کرده است؛ وضعیتی که در آن دولت‌ها نه توان صلح دارند، نه آماده یک جنگ تمام عیار هستند.
بازدارندگی فروپاشیده، نظم نیمه‌جان
در دو سال گذشته بیشتر سازوکارهای نظم پیش از ۷ اکتبر در منطقه از کار افتاده‌اند. توازن بازدارندگی میان ایران و اسرائیل که سال‌ها مانع از درگیری مستقیم بود، در طی زمان از هم پاشیده است.
حملات متقابلی که در این مدت دو کشور به منافع هم انجام داده‌اند و جنگ ۱۲ روزه، نشان داد که دو طرف خطوط قرمز گذشته را کنار گذاشته‌اند، اما هنوز هیچ‌کدام قادر به تحمیل نتیجه‌ای قطعی نشده‌اند.
با این حال، شبکه‌ی نیابتی ایران در لبنان، عراق و یمن دچار فرسایش شده و دیگر توان شکل‌دادن به معادلات منطقه‌ای را ندارد. سوریه از دست تهران خارج شده است، حزب‌الله در موضع دفاعی قرار گرفته، حوثی‌ها ضربات جدی‌ای پذیرفته‌اند و دولت عراق، با هدف حفظ ثبات شکننده‌ی خود، فاصله‌اش را با تهران افزایش داده است.
در سوی مقابل، اسرائیل هم نتوانسته امنیتی که مدعی آن بوده است را به دست آورد. حمله اخیر به دوحه و عملیات‌ها نظامی مداوم در خاک سوریه نشان داد که تل‌آویو آماده است برای بازگرداندن موقعیت خود از هر خط قرمزی عبور کند، اما این اقدامات بیش از آن‌که موازنه‌ی تازه‌ای ایجاد کند، ناامنی روانی در منطقه را تشدید کرده است.
آمریکا هنوز ستون اصلی نظم امنیتی منطقه است، اما نه با همان اقتدار گذشته. دولت ترامپ، برخلاف دوره‌های پیشین، به‌جای طراحی نظم تازه در پی مدیریت وضعیت موجود است. بحث احیای پایگاه بگرام در افغانستان و بازسازی زیرساخت‌های نظامی در خلیج فارس بیش از آن‌که نشانه‌ی تمایل به مداخله باشد، بیانگر تلاش برای حفظ آمادگی است.
واشینگتن از درگیری مستقیم پرهیز می‌کند، اما نمی‌خواهد کنترل روندها را از دست بدهد. به همین دلیل، ایالات متحده اکنون بیشتر به عنوان «ناظر فعال» عمل می‌کند تا طراح استراتژی؛ عاملی که مانع از فروپاشی کامل نظم موجود می‌شود و در عین حال نقش موثری در بازسازی آن دارد.
امنیتیسازی در شرایط انزوا
در میان کشورهای مختلف خاورمیانه، ایران بیش از هر بازیگر دیگری در معرض فشار و فرسایش است. جنگ ۱۲روزه توان نظامی و ظرفیت واکنشی ایران را آشکار کرد، اما هم‌زمان نشان داد که آسیبپذیریهای داخلی آن تا چه اندازه عمیق است.
حملات اسرائیل به مراکز نظامی و امنیتی در تهران و دیگر نقاط کشور، پایان دورهی مصونیت را اعلام کرد. شکست تلاشهای دیپلماتیک ایران با آمریکا و اروپا و فعال شدن مکانیسم ماشه و نبود حمایت جدی دیپلماتیک چین و روسیه، توان تهران را برای ادامه سیاستهای منطقه‌ای محدودتر از همیشه کرده است. به ویژه که از کریدورهای مختلف تجاری به دور مانده و امکانهای اقتصادیاش عموما به فروش نفت محدود شده است.
جمهوری‌اسلامی همچنانکه در پاسخ به اقدامات بین‌المللی برای انزوای منطقه‌ای، نتوانسته است کاری جدی انجام دهد، در انزوای داخلی نیز قرار دارد. در برابر نارضایتی مردمی بالا از حاکمیت، تهران، مسیر امنیتیسازی در داخل را انتخاب کرده است.
افزایش اعدامها، کنترل فضای عمومی و تمرکز بر بازتولید انضباط از بالا، نشان می‌دهد نظام سیاسی ناتوان از کنترل معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی، میکوشد نارضایتیهای داخلی خود را مهار کند. جمهوری اسلامی هنوز بازیگر مهمی است، اما بازیگری تنها و بدون پشتوانه؛ قدرتی که جز توان موشکی، دیگر چیزی برای تغییر معادلات منطقه‌ای در دست ندارد.
کشورهای عربی خلیج فارس و ترکیه نیز در تلاش برای مهار بحرانهای بزرگتر علیه خود هستند. آنها، تمایلی به تقابل مستقیم با ایران یا اسرائیل ندارند و سیاست خود را بر پایهی تلاش دیپلماتیک برای کاهش تنش تنظیم کردهاند.
قطر پس از حملهی اسرائیل به دوحه، تضمینهای تازه از واشینگتن گرفته است و نقش میانجیگریاش در جنگ اسرائیل را با احتیاط پیش میبرد. ترکیه نیز با وجود ترمیم رابطه با آمریکا، نگران است که درگیری مستقیمی میان آنکارا و تل‌آویو به ویژه در سوریه را تجربه کند و به همین خاطر در تلاش برای نزدیکتر شدن به آمریکا و فاصله گرفتن از روسیه است. در مجموع، بازیگران منطقه‌ای نه آمادهی جنگاند و نه قادر به صلح.
نظم ناتمام
خاورمیانه وارد دورهای از «نظم ناتمام» شده است؛ نظمی که از دل جنگ زاده شده و در حال بازآرایی است. بازدارندگیای که کشورها پیش از این داشتند، یا از بین رفته یا نیازمند تقویت است و موازنههای تازه هنوز به ثبات نرسیدهاند.
قدرت نظامی همچنان تعیینکننده است، اما به تنهایی کافی نیست. دولت‌ها بیش از آن‌که در پی تغییر باشند، به دنبال تثبیت موقعیت خود در این زمین لغزندهاند. از ترکیه و قطر که مسیر نزدیکی بیشتر به آمریکا را در پیش گرفتهاند، تا عربستان که در پی ایجاد شبکهای دفاعی چندلایه است؛ اسرائیل همچنان به دنبال تامین امنیتش است.
برای جمهوری اسلامی، این «نظم ناتمام» به معنای بازیگری میان فشار بیرونی علیه نظام سیاسی و در عین حال رویارویی با نارضایتیهای جمعی است. تهران هنوز وزنهای نظامی در معادلهی منطقه‌ای است، اما پشتوانهی سیاسی و اقتصادیاش فرسوده شده است.
جمهوری اسلامی میکوشد ضعفهای بیرونی را با کنترل درونی جبران کند؛ رویکردی که می‌تواند به جای تقویت موقعیتش، پاشنه آشیل شود. این شرایط منزوی شدن، برای حکومتی که سال‌ها کوشید با ساخت محور مقاومت، خود را مصون بدارد، اکنون به نقطه ضعف بدل شده است. در حالی که دیگر قدرتهای منطقه در حال سازگاری با تغییرند، تهران در برابر آن ایستاده است و خود را برای نبردی نو آماده می‌کند.
