وزارت خارجه جمهوری اسلامی: شنبه نیت و جدیت آمریکا را ارزیابی و متناسب با آن اقدام می‌کنیم
رهبر جمهوری اسلامی که پیشتر گفت‌وگو با واشینگتن را «غیرشرافتمندانه» می‌خواند و قاتلان قاسم سلیمانی را فاقد مشروعیت مذاکره می‌دانست، این بار در چرخشی آشکار مجوز گفت‌وگو را صادر کرده؛ اقدامی که بسیاری آن را در راستای تاکتیک «مذاکره برای مذاکره» و تلاشی برای خرید زمان و مدیریت بحران فعلی می‌دانند.
اما شرایط امروز با گذشته تفاوت‌های اساسی دارد. کاخ سفید دیگر در دست جو بایدن و تیم سیاسی او نیست و رییس‌جمهوری در آمریکا بر سر کار است که نه به برجام پایبند است و نه به صبر راهبردی اعتقاد دارد.
اعلام آغاز مذاکرات مستقیم از سوی ترامپ در دیدار با بنیامین نتانیاهو، همراه بااعزام ناوهای هواپیمابر به منطقه و استقرار بمب‌افکن‌های بی-۲ در پایگاه دیگو گارسیا، پیامی چندلایه به تهران مخابره می‌کند؛ فشار دیپلماتیک شدید در کنار آمادگی برای اقدام نظامی.
همزمان، نتانیاهو با اشاره به «مدل لیبی» برای مهار برنامه هسته‌ای ایران، گزینه‌ای را مطرح می‌کند که در تهران نه به عنوان الگویی موفق، بلکه کابوس سقوط معمر قذافی را در ذهن حاکمان ایران تداعی می‌کند.
در ایران، خامنه‌ای در پیام نوروزی‌اش با یادآوری دهه ۶۰ خورشیدی، تلاش کرد وضعیت فعلی را در بستری تاریخی روایت و تفسیر کند. اما حتی در سطوح رسمی نظام نیز افرادی چون محمدرضا عارف، معاون اول دولت مسعود پزشکیان، شرایط را از آن دوران هم دشوارتر توصیف کرده‌اند.
ایران امروز علاوه بر تمام مشکلات دهه ۶۰، درگیر تورم شدید، فساد ساختاری، رکود اقتصادی، کاهش سرمایه اجتماعی و انزوای منطقه‌ای و جهانی است. مجموعه‌ای از بحران‌های تو در تو که رهبر جمهوری اسلامی را در برابر انتخابی تاریخی قرار داده است، نه میان دو گزینه خوب و بد، بلکه میان دو گزینه بد و بدتر برای نظام؛ پذیرش شروط سنگین آمریکا یا ورود به تقابلی نظامی که عواقبش پیش‌بینی‌ناپذیر است.
محور اصلی خواسته‌های ترامپ، تعطیلی کامل برنامه هسته‌ای است؛ برنامه‌ای که دهه‌هاست نظام جمهوری اسلامی آن را در قالب «حقوق مسلم ملت ایران» معرفی کرده و میلیاردها دلار صرف توسعه آن نموده است.
اما در واقعیت، این پروژه بیشتر از آن‌که در خدمت تولید انرژی باشد، پوششی برای ساخت و تولید سلاح هسته‌ای بوده است، پوششی که علی‌رغم تضمین تامین سوخت نیروگاه بوشهر از سوی روسیه، با اصرار بر غنی‌سازی داخلی، به‌طور مداوم توجیه شده است.
فرایند غنی‌سازی اورانیوم در جمهوری اسلامی، بر پایه نقشه راهی طراحی شده که از مدل عبدالقدیر خان، پدر برنامه هسته‌ای پاکستان، الهام گرفته است، مسیری پلکانی و مرحله به مرحله که با غنی‌سازی ۳.۵ درصدی برای مصارف نیروگاهی آغاز شد.
در ادامه، نظام با توجیه نیازهای راکتور تحقیقاتی تهران، سطح غنی‌سازی را به ۲۰ درصد رساند. گام بعدی، به پشتوانه طرحی از سوی مجلس و به بهانه تولید «سوخت پیشرانه‌های زیردریایی»، دستیابی به سطح ۶۰ درصدی بود.
اما آن‌چه در این میان اهمیت دارد، رسیدن از غنای ۲۰ درصد به ۶۰ درصد است. تحولی کلیدی که به لطف استفاده از سانتریفوژهای پیشرفته، عملا جمهوری اسلامی را به آستانه توانمندی ساخت سلاح هسته‌ای رسانده است.
اکنون، رسیدن به غنی‌سازی ۹۰ درصدی تنها به تصمیم نهایی رهبر نظام وابسته است، تصمیمی که ممکن است در قالب یک فتوا، نه‌تنها مشروعیت دینی، بلکه اولویت ایدئولوژیک نیز بیابد.
غنی‌سازی اورانیوم، فرایندی پیچیده و چندمرحله‌ای است که به طور کلی در سه مرحله انجام می‌شود:
• تبدیل سنگ معدن به کیک زرد
مراکز تولید کیک زرد:
o کارخانه فرآوری اردکان
o تأسیسات گچین بندرعباس
• تبدیل کیک زرد به گاز UF₆
مرکز تولید:
o تاسیسات UCF اصفهان
• غنی‌سازی اورانیوم با گازدهی سانتریفیوژها
مراکز تولید:
o تاسیسات نطنز ( در زیر زمین و بخش مهم و بزرگ فرآیند غنی‌سازی)
o تاسیسات فردو (در دل کوه و فوق امنیتی)
برنامه هسته‌ای ایران از اواخر ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی به‌طور موازی در دو مسیر پیش رفته است: یکی پروژه نظامی تولید چاشنی و کلاهک هسته‌ای موسوم به «آماد»، و دیگری غنی‌سازی تحت لوای تولید سوخت.
تامین زیرساخت‌های این برنامه، از تجهیزات فوق‌پیشرفته گرفته تا مواد اولیه خاص، عمدتا از شرکت‌های بزرگ غربی با تکیه بر بازار سیاه و واسطه‌های خارجی انجام می‌گرفت.
تا پیش از افشای برنامه هسته‌ای ایران از سوی مجاهدین خلق، جمهوری اسلامی به‌راحتی می‌توانست این اقلام را از بازارهای جهانی تهیه کند. اما پس از افزایش تحریم‌ها، مسیر خرید مستقیم مسدود شد و نظام ناچار شد از شبکه‌های قاچاق با هزینه‌های چندبرابری استفاده کند.
هزینه‌هایی که در دوران دولت احمدی‌نژاد و به لطف درآمدهای نفتی بالا قابل تامین بود، اما با اعمال تحریم‌های بین‌المللی و کاهش درآمدها، دیگر این امکان به سادگی وجود ندارد. زیرا هم منابع مالی محدودتر شده‌اند و هم شبکه‌های تامین در معرض اشراف اطلاعاتی فزاینده کشورهای غربی و اسرائیل قرار گرفته‌اند.
در چنین شرایطی، یک حمله نظامی محدود اما دقیق می‌تواند بخش قابل‌توجهی از زیرساخت‌های حیاتی برنامه هسته‌ای ایران را از بین ببرد و برخلاف ادعای مقامات جمهوری اسلامی، بازسازی سریع این تاسیسات صرفا با تکیه بر دانش فنی و بدون تجهیزات و مواد پیشرفته ممکن نیست.
این زیرساخت‌ها در طول سال‌ها، با صرف هزینه‌های هنگفت و از طریق شبکه‌ای پیچیده و اغلب غیرقانونی از تامین تجهیزات و مواد حساس شکل گرفته‌اند؛ مسیری که دیگر در کوتاه مدت قابل دسترس نیست و احیای آن، اگر هم ممکن باشد، نیازمند زمان، منابع و شرایطی است که جمهوری اسلامی در حال حاضر در اختیار ندارد.
سناریوی احتمالی خامنه‌ای
با نگاهی به الگوی رفتاری گذشته خامنه‌ای که تبحر خاصی در انتخاب بدترین گزینه‌ها دارد، رهبر جمهوری اسلامی ممکن است حمله محدود نظامی را فرصتی برای «پایان آبرومندانه» پروژه هسته‌ای قلمداد کند.
سناریویی که در آن، با نمایش چهره‌ای مقاوم و قربانی‌شده، و با وعده توخالی بازسازی برنامه هسته‌ای، این پروژه را به تدریج تعطیل کند و همزمان با استفاده از فضای امنیتی ناشی از درگیری خارجی، فضای سرکوب داخلی را گسترش دهد.
اما این تحلیل خامنه‌ای ممکن است خطایی مرگبار برای حکومت او باشد. زیرا اگر اعتراضات خیابانی گسترده با حملات خارجی همزمان شود، ایران ممکن است تجربه‌ای شبیه به سوریه داشته باشد، و رهبر آن نیز سرنوشتی چون بشار اسد پیدا کند.
در این میان، ترامپ با آگاهی از واکنش منفعلانه جمهوری اسلامی در مقابل آخرین حمله اسرائیل، با طراحی دقیق شرایط، در تلاش است جمهوری اسلامی را به نقطه بی‌بازگشت بکشاند.
رییس جمهور آمریکا می‌داند شروطش پذیرفتنی نیست، اما هدفش آماده‌سازی افکار عمومی برای توجیه حمله است. در چنین شرایطی، خامنه‌ای نیز در صدد است تا مسئولیت شکست احتمالی مذاکرات را به گردن دولت میانه‌رو پزشکیان و چهره‌هایی چون محمدجواد ظریف بیندازد و بار دیگر این گزاره را تقویت کند که مذاکره با آمریکا بی‌حاصل، غیرشرافتمندانه و ننگ‌آور است.
اکنون رهبر جمهوری اسلامی با انتخابی تعیین‌کننده مواجه است؛ مدلی چون قذافی، با پایان‌دادن صلح‌آمیز به برنامه هسته‌ای، یا مسیری مانند اسد، با پافشاری بر حفظ ساختار و پذیرش هزینه‌های سنگین آن.
آن‌چه روشن است، هر گزینه‌ای را که انتخاب کند، تصمیم نهایی درباره آینده ایران نه در دفتر رهبری، بلکه با اراده و تصمیم مردم ایران شکل خواهد گرفت، مردمی که چهار دهه بار بحران‌ها را بر دوش کشیده‌اند و حالا سزاوار آینده‌ای روشن و مستقل‌اند.
سه دیپلمات اروپایی به رویترز گفتند آمریکا پیش از آن‌که دونالد ترامپ، رییس‌جمهور این کشور، روز سه‌شنبه مذاکرات با ایران در عمان را اعلام کند، هیچ اطلاعی به کشورهای اروپایی درباره این مذاکرات نداده بود؛ در حالی‌که این کشورها برگ برنده مهمی برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه تهران در اختیار دارند.
بلِیز میشتال، معاون سیاست‌گذاری در موسسه یهودی امنیت ملی آمریکا به رویترز گفت: «ایالات متحده برای ورود به روند مذاکرات با ایران، به یک راهبرد دیپلماتیک هماهنگ با متحدان اروپایی خود نیاز دارد.»
او افزود: «این هماهنگی برای اطمینان از اعمال حداکثر فشار و دادن شانس موفقیت به هرگونه گزینه دیپلماتیک، حیاتی است.»
ترامپ که بهمن‌ماه کمپین «فشار حداکثری» بر تهران را دوباره برقرار کرد، چهارشنبه تهدید خود به استفاده از نیروی نظامی علیه ایران در صورت توقف نیافتن برنامه هسته‌ای این کشور را تکرار کرد و گفت اسرائیل «رهبر» این اقدام خواهد بود.
غرب به ایران مظنون است که در پی دستیابی به سلاح هسته‌ای است؛ اتهامی که تهران آن را رد می‌کند.
تهدید بازگرداندن تحریم‌ها با هدف فشار به ایران برای عقب‌نشینی از برخی مواضع طراحی شده، اما به گفته دیپلمات‌ها هنوز بحث دقیقی درباره راهبرد با آمریکایی‌ها انجام نشده است.
از آن‌جا که آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای برجام با ایران خارج شد، دیگر نمی‌تواند از مکانیسم بازگردانی فوری تحریم‌ها (Snapback) در شورای امنیت سازمان ملل استفاده کند.
بنابراین، بریتانیا، آلمان و فرانسه، که به تروئیکای اروپایی شهرت دارند، تنها طرف‌های باقی‌مانده در توافق هستند که هم توانایی و هم علاقه به پیگیری مکانیسم بازگردانی تحریم‌ها را دارند.
از این رو، تحلیل‌گران تاکید دارند هماهنگی واشنگتن با این کشورها ضروری است. اسرائیل، دشمن دیرینه ایران، نیز از تروئیکا خواسته این مکانیسم را فعال کند.
به گفته این سه دیپلمات در گفتگو با رویترز، این سه کشور به ایران اطلاع داده‌اند که قصد دارند تا پایان ژوئن این مکانیسم را فعال کنند. ایران در پاسخ هشدار داده در صورت انجام این اقدام، پیامدهای سختی خواهد داشت و دکترین هسته‌ای خود را بازنگری خواهد کرد.
یکی از دیپلمات‌های ارشد اروپایی به رویترز گفت: «تروئیکای اروپایی به آمریکا اعتماد ندارد، چون بدون مشورت با آن‌ها ابتکار عمل را در دست گرفته است.»
ترامپ در سال ۲۰۱۸ ایالات متحده را از توافق هسته‌ای که روسیه و چین نیز آن را امضا کرده بودند، خارج کرد. این توافق در ازای رفع تحریم‌ها، فعالیت‌های هسته‌ای ایران را محدود کرده بود. روسیه مخالف بازگرداندن تحریم‌هاست.
بر اساس مفاد این توافق، شرکت‌کنندگان می‌توانند در صورتی که موفق به حل اختلاف‌ها از طریق سازوکار حل‌وفصل نشوند، فرایند ۳۰ روزه بازگرداندن تحریم‌ها را آغاز کنند. اما این فرصت در ۱۸ اکتبر، همزمان با پایان توافق، منقضی می‌شود.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش داده از زمان خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸، ایران از محدودیت‌های غنی‌سازی اورانیوم عبور کرده و اکنون در حال تولید ذخایری با خلوص شکافت‌پذیر بسیار بالاست.
قدرت‌های غربی می‌گویند که این میزان از غنی‌سازی از نظر قدرت‌های غربی توجیهی برای استفاده غیرنظامی ندارد و به سطح مورد نیاز برای ساخت سلاح نزدیک است.
مسیر یک‌جانبه
رویکرد دولت آمریکا یادآور دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ است، زمانی که او نیز مذاکرات با ایران را به صورت یک‌جانبه در اولویت قرار داد.
ترامپ همین رویکرد را در قبال جنگ اوکراین نیز اتخاذ کرده، جایی که واشنگتن گفت‌وگوهای مستقیم با مسکو را آغاز کرده و اروپایی‌ها را به حاشیه رانده است.
مقام‌های اروپایی گفته‌اند که دیدارهایی با همتایان آمریکایی داشته‌اند، اما این دیدارها به اندازه کافی عمیق نبوده است.
به گفته سه مقام تروئیکای اروپایی، حتی ترتیب دادن یک نشست درباره ایران با مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، در حاشیه نشست وزرای خارجه ناتو در هفته پیش از اعلام ترامپ دشوار بود.
وزارت خارجه‌های بریتانیا، فرانسه و آلمان وقتی درباره اطلاع داشتن از مذاکرات عمان سؤال شد، پاسخ مستقیمی ندادند.
سخنگوی وزارت خارجه بریتانیا گفت: «ما همچنان متعهد به استفاده از هر ابزار دیپلماتیک برای جلوگیری از توسعه سلاح هسته‌ای توسط ایران هستیم، از جمله مکانیسم بازگردانی تحریم‌ها در صورت لزوم.»
ژان نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه نیز روز چهارشنبه تنها به گفتن این‌که «با علاقه» از مذاکرات مطلع شده‌اند، بسنده کرد.
کاخ سفید و وزارت خارجه آمریکا به پرسش‌ها درباره مکانیسم بازگردانی تحریم‌ها یا هماهنگی با اروپایی‌ها فورا پاسخ ندادند.
مذاکرات مستقیم اروپا و ایران
اروپایی‌ها که از سال ۲۰۰۳ به عنوان سه‌گانه تروئیکای اروپایی با ایران بر سر پرونده هسته‌ای گفت‌وگو می‌کردند، نقش خود را در حل بحران ضروری می‌دانند. در توافق برجام، یک امتیاز کلیدی برای ایران، امکان تجارت با اروپا بود.
در ماه‌های اخیر، اروپایی‌ها از جمله در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و با اعمال تحریم‌های جدید علیه برنامه موشکی بالستیک ایران، به آمریکا برای فشار به ایران کمک کرده‌اند.
در دوران خلا سیاست خارجی آمریکا پس از پیروزی ترامپ در انتخابات تا پیش از آغاز رسمی دوره ریاست‌جمهوری‌اش، اروپایی‌ها تلاش کردند ابتکار عمل را به دست بگیرند و از سپتامبر گفت‌وگوهایی را با ایران را آغاز کردند که همچنان ادامه دارد.
به گفته دیپلمات‌ها، مقام‌های ایرانی در این گفت‌وگوها اغلب درباره دولت جدید آمریکا از همتایان خود سوال کرده‌اند.
یک مقام جمهوری‌اسلامی به رویتز گفت: «ایران معتقد است گفت‌وگو با تروئیکای اروپایی و دیگر طرف‌های توافق هسته‌ای می‌تواند به کاهش تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای کمک کند و مکمل گفت‌وگو با آمریکا باشد.»
آکسیوس به نقل از منابع خود گزارش داده مقامات ایران معتقدند رسیدن به یک توافق هسته‌ای پیچیده و فنی ظرف دو ماه واقع‌بینانه نیست و به زمان بیشتری نیاز دارند تا از تشدید تنش‌ها جلوگیری کنند.
دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا، برای دستیابی به یک توافق جدید هسته‌ای با ایران، ضرب‌الاجلی دوماهه تعیین کرده است.
در عین حال، او دستور داده که نیروهای نظامی آمریکا در خاورمیانه تقویت شوند تا در صورت شکست دیپلماسی، گزینه نظامی روی میز باقی بماند.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، به آکسیوس گفت: «ایرانی‌ها ظاهرا معتقدند رسیدن به یک توافق پایدار در بازه زمانی مورد نظر ترامپ بعید است. بنابراین شاید لازم باشد یک توافق موقت به‌عنوان ایستگاهی در مسیر توافق نهایی مدنظر قرار گیرد.»
جزئیات احتمالی یک توافق موقت
بر اساس گزارش آکسیوس، توافق موقت میان ایران و آمریکا می‌تواند شامل اقدامات زیر باشد:
* تعلیق بخشی از فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران
* رقیق‌سازی ذخایر اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۶۰ درصد
* افزایش دسترسی بازرسان سازمان ملل به تأسیسات هسته‌ای ایران
کارشناسانی که با آکسیوس صحبت کرده‌اند، گفته‌اند این اقدامات تنها اندکی زمان گریز ایران برای ساخت بمب اتمی را افزایش می‌دهد، اما می‌تواند به اعتمادسازی اولیه برای مذاکرات توافق جامع کمک کند.
این توافق موقت همچنین ممکن است شامل تمدید مکانیسم ماشه برا بازگشت خودکار تحریم‌ها (Snapback) شود.
مکانیسم ماشه سازوکاری است که در توافق برجام گنجانده شد تا اگر ایران تعهداتش را نقض کند، تحریم‌های شورای امنیت به‌طور خودکار بازگردد. این مکانیسم در ۲۶ مهر سال جاری منقضی می‌شود.
فرانسه، بریتانیا و آلمان به ایران گفته‌اند که اگر تا ۹ تیرماه سال جاری (پایان ماه ژوئن) توافق جدیدی حاصل نشود، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد.
بیشتر بخوانید: مکانیسم ماشه؛ چگونه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران دوباره بازگردانده می‌شود؟
آمریکا چه واکنشی نشان می‌دهد؟
توافق موقت احتمالا با درخواست ایران برای تعلیق کارزار «فشار حداکثری» ترامپ علیه اقتصاد ایران همراه خواهد بود. اما مشخص نیست که ترامپ حاضر به چنین عقب‌نشینی باشد یا نه.
دولت ترامپ این هفته، دو دور جدید تحریم علیه شرکت‌ها و افراد ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای و صنعت نفت وضع کرده است.
پیشنهاد ایران برای یک توافق موقت ممکن است شک و تردیدهای بیشتری در درون دولت ترامپ درباره نیات رهبران ایران ایجاد کند؛ این‌که آیا آن‌ها به‌دنبال وقت‌کشی هستند یا واقعا قصد دارند برنامه هسته‌ای‌شان را محدود کنند.
روند تحولات
استیو ویتکاف، نماینده ویژه کاخ سفید، قرار است شنبه در عمان با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، دیدار و گفت‌وگو کند.
در حالی که آمریکا می‌گوید این گفت‌وگوها مستقیم خواهند بود، ایران تاکید دارد که مذاکرات از طریق میانجی‌گری عمان انجام خواهد شد.
ترامپ روز چهارشنبه در دفتر بیضی به خبرنگاران گفت: «زمان کمی داریم… اما نه خیلی کم. وقتی مذاکرات را شروع می‌کنی، خیلی زود می‌فهمی که آیا روند خوب پیش می‌رود یا نه. بنابراین جمع‌بندی نهایی، وقتی خواهد بود که احساس کنم مذاکرات خوب پیش نمی‌رود.»
ترامپ افزود: «خواست اصلی من این است که ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند. اما اگر مجبور به اقدام نظامی شویم، اقدام خواهیم کرد. اسرائیل هم قطعاً در این عملیات نقش خواهد داشت – شاید حتی رهبری‌اش را بر عهده بگیرد. اما هیچ‌کس ما را هدایت نمی‌کند؛ ما خودمان تصمیم می‌گیریم که چه کاری انجام دهیم.»
در سمت ایران هم پنج‌شنبه، علی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی ایران و مشاور کنونی رهبر جمهوری اسلامی در امور سیاست خارجی، هشدار داد که ادامه تهدیدهای نظامی علیه ایران ممکن است منجر به اقدامات بازدارنده شود.
او تلویحا تهدید کرد که ایران ممکن است بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را اخراج کند و همکاری با این نهاد نظارتی را متوقف نماید و حتی مواد غنی‌شده را به مکان‌هایی امن، خارج از نظارت سازمان ملل، منتقل کند.
