دستور کاخ سفید برای تعلیق اعمال تحریم‌های تازه علیه جمهوری اسلامی ایران عمر چندانی نداشت و تنها چند روز پس از صدور، در پی مخالفت ترامپ و افزایش فشارها، به‌سرعت لغو و روند اعمال فشارهای اقتصادی بر حکومت ایران دوباره از سر گرفته شد.
نشریه فارین پالیسی، در گزارشی نوشت این گفتوگو پس از نشست ژنو (در ۲۲ اردیبهشت گذشته) برگزار شد که در آن تیمهای تجاری دو کشور توافق کرده بودند تعرفههایی را که در درگیری تجاری میان پکن و واشینگتن به سطح بالایی رسیده بود، کاهش دهند.
در آن دور از گفتوگوها آمریکا نرخ تعرفه را از ۱۴۵ درصد به ۳۰ درصد و چین به ۱۰ درصد کاهش داد و دو کشور بر سر ۹۰ روز توقف اعمال تعرفههای بیشتر توافق کردند؛ هرچند در هفتههای پس از نشست ژنو، واشینگتن محدودیتهای جدیدی بر تراشههای هواوی و صادرات فناوری نیمههادی و هوانوردی به چین اعمال کرد.
مسئله فلزات معدنی کمیاب
فلزات معدنی کمیاب یکی از محورهای اصلی گفت‌وگوی تلفنی ترامپ و شی بود.
چین از فروردین گذشته کنترل صادرات این مواد حیاتی را آغاز و صادرات به آمریکا را محدود کرده است.
این تصمیم پکن شرکت‌های آمریکایی همچون فورد را که در صنایع دفاعی و خودروسازی به این زنجیره تامین چین وابستهاند، دچار کمبود شدید کرده است.
ترامپ پس از این گفتوگو در شبکه اجتماعی تروثسوشال نوشت که «دیگر نباید هیچ پرسشی درباره پیچیدگی محصولات فلزات معدنی کمیاب وجود داشته باشد».
بیانیه چین اما هیچ اشارهای به این موضوع نکرد.
دانیل راسل از موسسه انجمن آسیا، اظهارات ترامپ را «مبهم» خواند و گفت که نتیجه مشخصی حاصل نشده است.
او تاکید کرد: «واقعیت امر در هفتههای آینده در بنادر چین مشخص خواهد شد.»
تغییر موضع در قبال دانشجویان چینی
پکن نیز در این گفتوگو پیروزی مهمی به دست آورده است.
بیانیه چین تاکید کرد که آمریکا از دانشجویان چینی برای تحصیل استقبال می‌کند.
این موضع، تغییر چشمگیری نسبت به اظهارات مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا است.
روبیو هفته گذشته اعلام کرده بود وزارت خارجه به طور گسترده ویزای دانشجویان چینی را لغو خواهد کرد. موضعی که جامعه دانشجویی چین را به شدت نگران کرده بود.
ترامپ در کنفرانس مطبوعاتی با فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان، این تغییر سیاست را تایید کرد و گفت: «دانشجویان چینی میآیند، مشکلی هم نیست. صراحتا بگویم افتخار ماست که آن‌ها را داشته باشیم.»
هشدارهای پکن و پیامهای پنهان
فضای کلی گفتوگو میان ترامپ و شی مثبت اعلام شده و هر دو رهبر از یکدیگر برای دیدار دعوت کرده‌اند. ترامپ این مکالمه را «تماس تلفنی بسیار مفیدی» خواند.
بیانیه پکن اما حاوی هشدارهای واضحی بود. چین از آمریکا خواست تا «هرگونه دخالت و خرابکاری علیه این کشور» را متوقف کرده و در مورد تایوان با احتیاط رفتار کند.
این بیانیه همچنین تاکید کرد تماس میان دو رییسجمهوری، به پیشنهاد ترامپ صورت گرفته است.
اسکات کندی از مرکز مطالعات استراتژیک و بینالملل این موضوع را «نشانه موقعیت ضعیف واشینگتن» دانست.
چالشهای پیش رو
کارشناسان معتقدند چین با اعمال فشار اقتصادی، ترامپ را مجبور به اتخاذ لحن مثبت کرده است.
این رویکرد نشان‌دهنده الگوی آشنای ترامپ است که در عین حفظ روابط دوستانه با شی، بخش‌های دیگر دولتش سیاست سختگیرانهتری در پیش گرفتهاند.
دو کشور قرار است در دور جدید مذاکرات تجاری که در این تماس بر سر آن توافق کردند، روابط خود را آزمایش کنند. گرچه موانع اساسی همچنان پابرجاست؛ از جمله تعارض میان اقتصاد صادراتمحور چین و هدف ترامپ برای انتقال تولید به آمریکا.
اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری آمریکا، پیشتر در ژنو امیدواری خود را درباره رسیدن به تعادل ابراز کرده بود اما کارشناسان مسیر دشواری را پیش‌بینی می‌کنند.
در دوره قبلی ریاستجمهوری ترامپ نیز رسیدن به توافق تجاری سالها به طول انجامید که چین در نهایت آن را اجرا نکرد.
ریشه اختلاف میان ترامپ و ماسک به انتقاد ماسک از لایحه کاهش مالیات و افزایش هزینههای دولت ترامپ برمیگردد که از هفته گذشته آغاز شد.
ترامپ در واکنش، در دفتر ریاستجمهوری مستقیما به ماسک حمله کرد. ماسک نیز در پستهایی در شبکه اجتماعی ایکس، به تندی پاسخ داد.
رییسجمهوری آمریکا تهدید کرد به قراردادهای دولتی با شرکت‌های ماسک خاتمه خواهد داد.
ماسک نیز در پاسخ، اعلام کرد ممکن است فضاپیمای دراگن را که برای مأموریتهای ناسا استفاده می‌شود، از خدمت خارج کند.
او چند ساعت بعد و در پاسخ به یکی از دنبالکنندگانش که خواستار آرامش شده بود، نوشت: «نصیحت خوبیست. باشد، دراگن را از رده خارج نمیکنیم.»
با این حال، این تهدید ماسک برای خروج ناگهانی از همکاری با ناسا، اقدامی بیسابقه از سوی یکی از مهمترین شرکای این سازمان به شمار میرود. فضاپیمای دراگن تنها وسیله آمریکایی فعالیست که در قراردادی حدودا پنج میلیارد دلاری، قادر است فضانوردان را به ایستگاه فضایی بین‌المللی منتقل کند. همین جایگاه، شرکت ماسک را به مهرهای کلیدی در برنامه فضایی آمریکا تبدیل کرده است.
خبرگزاری رویترز نوشت درگیری اخیر این پرسش را پیش کشیده که ترامپ که سابقه مداخلات غیرمنتظره را در فرایندهای تدارکاتی دولتی دارد، تا چه اندازه ممکن است برای تنبیه ماسک پیش برود.
ماسک تا هفته گذشته ریاست «اداره بهرهوری» دولت ترامپ برای کوچکسازی دولت فدرال را برعهده داشت.
بتانی استیونز، سخنگوی ناسا، از اظهار نظر درباره اسپیس‌ایکس خودداری کرد اما گفت: «ما به همکاری با شرکای صنعتی خود ادامه میدهیم تا اهداف رییسجمهوری در حوزه فضا تحقق یابد.»
رابطه ویژهای که گسسته شد
شکاف میان ماسک و ترامپ میتواند پایانی باشد بر رابطهای استثنایی میان رییسجمهوری ایالات متحده و یکی از غولهای صنعت فناوری که مزایای قابل توجهی برای اسپیس‌ایکس در پی داشته است: از جمله پیشنهاد بازطراحی برنامه ماه ناسا به برنامه مریخ، طرح ساخت سپر دفاع موشکی عظیم در فضا و انتصاب یک فرمانده نیروی هوایی که در تصمیمات مناقصهای به نفع اسپیس‌ایکس عمل میکرد.
تهدید به خارج کردن فضاپیمای دراگن از خدمت، میتواند همکاری در برنامه ایستگاه فضایی بین‌المللی را مختل کند؛ برنامهای که تحت توافقی چندملیتی و دو دههای با مشارکت دهها کشور در حال اجراست.
با این حال، مشخص نیست این اقدام تا چه حد و با چه سرعتی عملی شود.
در حال حاضر، ناسا از فضاپیمای سایوز روسیه نیز بهعنوان گزینه پشتیبان استفاده می‌کند.
صعود اسپیس‌ایکس پیش از ورود ماسک به سیاست
تحلیلگران میگویند سلطه اسپیس‌ایکس بر بازارهای پرتاب موشک و ارتباطات ماهوارهای که پیش از ورود ماسک به سیاستورزی جمهوریخواهان در سال گذشته حاصل شده، ممکن است این شرکت را تا حدی در برابر اثرات جدایی از ترامپ مصون کند.
جاستوس پارمار، مدیرعامل شرکت فورچونا اینوستمنتس که از سرمایهگذاران اسپیس‌ایکس است، گفت: «خوشبختانه این وضعیت فاجعهبار نخواهد بود چون اسپیس‌ایکس به قدرتی جهانی در صنعت فضا تبدیل شده اما بیتردید باعث از دست رفتن درآمد قابل توجه و فرصتهای بستن قرارداد خواهد شد.»
در ماههای اخیر، صنعت فضایی آمریکا و ۱۸ هزار نیروی کاری ناسا تحت تاثیر تهدید به اخراجها و کاهش بودجههایی قرار گرفتهاند که میتوانند دهها پروژه علمی را متوقف کنند. با این حال، هنوز برای این نهاد رییس تاییدشدهای منصوب نشده است.
بهنظر میرسد جرد آیزاکمن، میلیاردر و فضانورد خصوصی که متحد ماسک و نامزد پیشنهادی ترامپ برای ریاست ناسا بود، نخستین قربانی این درگیری باشد. کاخ سفید در آخر هفته نام او را بهطور ناگهانی از فهرست بررسی خارج کرد.
ترامپ پنجشنبه ۱۵ خرداد دلیل این اقدام را «کاملا دموکرات بودن» آیزاکمن عنوان کرد؛ اشارهای به گزارشهایی مبنی بر کمکهای مالی او به دموکراتها.
طبق اسناد عمومی، آیزاکمن هم به نامزدهای جمهوریخواه و هم دموکرات کمک کرده، اگرچه کمکهای او به دموکراتها بیشتر بوده است.
چشمانداز بودجه و نفوذ سیاسی ماسک
برنامه بودجهای که ترامپ پیشنهاد کرده بود، ماموریتهای آرتمیس به ماه را پس از ماموریت سوم متوقف میکرد و در واقع به فعالیت راکت پرهزینه اسالاس (SLS) که برای این مأموریتها استفاده می‌شود پایان میداد.
با این حال، نسخه لایحه کمیته بازرگانی سنا که پنجشنبه شب منتشر شد، بودجه ماموریتهای چهارم و پنجم را بازمیگرداند و دستکم تا سال ۲۰۲۹ سالانه یک میلیارد دلار برای اسالاس اختصاص می‌دهد.
از آنجا که راکتهای اسپیس‌ایکس جایگزینی ارزانتر برای اسالاس هستند، موضع دولت ترامپ در قبال این تغییرات در هفتههای آینده میتواند نشانهای از باقیمانده نفوذ سیاسی ماسک باشد.
شرکت اسپیس‌ایکس که در سال ۲۰۰۲ تاسیس شد، تاکنون ۱۵ میلیارد دلار قرارداد از ناسا برای پرتاب موشکهای فالکون-۹ و توسعه سیستم چندمنظوره استارشیپ دریافت کرده است. راکتی که قرار است فضانوردان ناسا را طی این دهه به ماه ببرد.
این شرکت همچنین میلیاردها دلار برای پرتاب بخش عمدهای از ماهوارههای امنیت ملی پنتاگون و ساخت یک منظومه عظیم ماهوارههای جاسوسی برای یکی از سازمانهای اطلاعاتی آمریکا دریافت کرده است.
لوری گارور، معاون پیشین ناسا، گفت لغو قراردادهای اسپیس‌ایکس نه تنها برخلاف منافع ایالات متحده خواهد بود، بلکه ممکن است از نظر حقوقی نیز امکانپذیر نباشد.
با این حال او هشدار داد: «کار مدیرعاملی یاغی که تهدید به از کار انداختن فضاپیما می‌کند و جان فضانوردان را به خطر میاندازد، رفتاری غیرقابلقبول است.»
به‌نوشته روزنامه وال‌استریت ژورنال، پس از آنکه روز دوشنبه مشخص شد سخنگوی کاخ سفید با هماهنگی شورای امنیت ملی تازه‌تشکیل‌شده، به وزارت خزانه‌داری و وزارت خارجه دستور داده تا از اعمال تحریم‌های جدید خودداری کنند، این تصمیم با واکنش منفی دونالد ترامپ روبه‌رو شد.
به نظر می‌رسید این تعلیق بخشی از تلاشی برای ایجاد فضای تنفس پیش از آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای باشد و در عین حال، نشان‌دهنده وجود شکاف‌هایی در درون ساختار تصمیم‌گیری دولت ترامپ درباره پرونده ایران بود.
اما تنها یک روز بعد، این تعلیق لغو شد و دولت آمریکا روز جمعه از اعمال نخستین بسته تحریمی جدید علیه جمهوری اسلامی از تاریخ ۳۱ اردیبهشت تاکنون خبر داد؛ بسته‌ای که ۱۰ فرد و ۲۷ نهاد از ایران، چین، هنگ‌کنگ و امارات متحده عربی را به اتهام مشارکت در شبکه بانکی مخفی جمهوری اسلامی هدف قرار می‌دهد.
در آستانه پایان مهلت دوماهه ترامپ برای تصمیم‌گیری درباره مذاکرات هسته‌ای، ناظران هشدار می‌دهند که تعلیق دوباره تحریم‌ها توجیه‌پذیر نیست. به‌گفته آن‌ها، تا زمانی‌که رهبر جمهوری اسلامی خواسته اصلی واشنگتن برای توقف غنی‌سازی در داخل کشور را رد می‌کند، نباید با تعلیق تحریم‌ها، فرصت وقت‌کشی در اختیار تیم مذاکره‌کننده ایران قرار گیرد.
در همین حال، دو گزارش تازه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از ادامه تولید اورانیوم با غنای بالا و تلاش‌های مستمر تهران برای فریب بازرسان و پنهان‌کاری در فعالیت‌های هسته‌ای پرده برداشته‌اند.
آمریکا و متحدان اروپایی در حال تهیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای تند برای نشست آینده شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند، اما کارشناسان هشدار می‌دهند که صدور یک بیانیه به‌تنهایی کافی نیست و تنها راه موثر، فعال‌سازی بازگشت تحریم‌های بین‌المللی یا همان «مکانیسم ماشه» است که در چارچوب برجام پیش‌بینی شده بود.
گرچه قدرتهای غربی تا ماه اکتبر فرصت دارند، اما برخی تحلیلگران معتقدند که آن زمان ممکن است برای مهار برنامه هسته‌ای ایران بسیار دیر باشد.
پیامی که واشینگتن قصد دارد منتقل کند، کاملا روشن است: صرف شرکت در مذاکرات کافی نیست؛ جمهوری اسلامی باید فشار واقعی را احساس کند.
بسیاری از تحلیلگران معتقدند هرگونه تعلل یا عقبنشینی از رویکرد سختگیرانه، میتواند نهتنها اعتبار دولت آمریکا در برابر متحدان اروپایی را تضعیف کند، بلکه به جمهوری اسلامی نیز این فرصت را دهد تا با اقدامات نمایشی، روند مذاکرات را به نفع خود منحرف کند.
در این میان، مقامات جمهوری اسلامی نیز مواضع تندی اتخاذ کرده‌اند و با رد هرگونه محدودیت بر حق غنی‌سازی داخلی، بر حفظ دستاوردهای هسته‌ای خود پافشاری دارند.
بهنظر میرسد چشمانداز گفت‌وگوهای مستقیم میان دو کشور، در حالی که هیچکدام حاضر به عقبنشینی تاکتیکی نیستند، بیش از پیش تیره شده است؛ موضوعی که میتواند خطر محاسبه غلط و تشدید تنش در منطقه را افزایش دهد.
