ایران‌اینترنشنال
در آستانه سفر احمد الشرع، رییس‌جمهوری جدید سوریه و رهبر سابق گروه اسلام‌گرای هیئت تحریرالشام به واشینگتن، دولت ترامپ با سرعت در حال آماده‌سازی بستری سیاسی برای استقبال از اوست؛ از جمله لغو تحریم‌های بین‌المللی و ملی که سال‌ها او را در فهرست سیاه تروریسم نگاه داشته بود.
۱۴ آبان، برابر پنجم ماه میلادی نوامبر، سالروز پیروزی ترامپ در انتخابات سال ۲۰۲۴ ایالات متحده است. وقتی او سال ۱۴۰۳ به کاخ سفید بازگشت، مقام‌های رسمی در جمهوری اسلامی واکنش‌های محتاطانه‌ای نشان دادند. خامنه‌ای که در دور پیشین ریاست جمهوری ترامپ، به فاصله‌ای کوتاه به پیروزی او واکنش نشان داد، این بار سکوت کرد.
مسعود پزشکیان، رییس تازه دولت در جمهوری اسلامی، ۱۷ آبان ۱۴۰۳، در گردهمایی مسئولان «ستاد امید» گفت: «برای ما هرگز تفاوتی ندارد که چه کسی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پیروز شده است.»
با این‌حال او با احتیاط افزود: «ما در توسعه روابط خود با دیگر کشورها به هیچ عنوان نگاه بسته و محدودی نخواهیم داشت.»
اسماعیل بقایی سخنگوی وزارت امور خارجه و فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت جمهوری اسلامی، نیز مواضع مشابهی اتخاذ کردند.
حسین سلامی، فرمانده کل کشته شده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، عدم موفقیت دموکرات‌ها در انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا را نتیجه حمایت آنها از اسرائیل دانست و گفت: «دموکرات‌ها همان کسانی بودند که جنگ فلسطین را با همه توان مورد حمایت قرار دادند و مردم آمریکا به آنها رای ندادند.»
او گفت: «مقاومت غزه حتی می‌تواند دولت جنگ‌افروز آمریکا را تغییر دهد.»
نمایندگان مجلس شورای اسلامی و امامان جمعه نیز در مصاحبه‌ها و خطبه‌های خود تاکید داشتند پیروزی ترامپ تغییر چندانی در روابط خارجی ایجاد نخواهد کرد و بازگشت او به کاخ سفید، در ایران تاثیر خاصی نخواهد گذاشت.
اولین ضربه: فرمان بازگشت فشار حداکثری
۱۶ بهمن ۱۴۰۳، در حالی که جمهوری اسلامی خود را برای جشن حکومتی ۲۲ بهمن آماده می‌کرد، دونالد ترامپ در یکی از اولین فرمان‌های اجرایی خود، دستور داد کارزار فشار حداکثری علیه جمهوری اسلامی دوباره فعال شود.
قیمت دلار بلافاصله پس از صدور فرمان اجرایی ترامپ کمی در بازار ایران افزایش یافت، این افزایش ادامه داشت تا آنکه، ۱۶ اسفند ۱۴۰۳، کمی پیش از اعلام خبر ارسال نامه او به رهبر جمهوری اسلامی، قیمت دلار تا ۸۸ هزار تومان افزایش یافت. اکنون یک سال پس از پیروزی او، قیمت دلار در بازار آزاد ایران حدود ۴۰ هزار تومان افزایش داشته است.
پس از فرمان اجرایی ترامپ، خامنه‌ای ۱۹ بهمن ۱۴۰۳ با اشاره به تجربه برجام، گفت: «همین شخصی که الان سر کار است [ترامپ] معاهده را پاره کرد.»
خامنه‌ای در همین سخنرانی گفت: «با یک چنین دولتی مذاکره نباید کرد، مذاکره کردن عاقلانه نیست، هوشمندانه نیست، شرافتمندانه نیست.»
دومین ضربه: ارسال نامه
حدود یک ماه پس از سخنرانی خامنه‌ای، در حالی که دو جناح اصلاح‌طلب و اصولگرا در ایران بر سر مواجهه با رییس‌جمهوری جدید ایالات متحده بحث می‌کردند، ترامپ در یک گفت‌وگوی تلویزیونی که جمعه ۱۷ اسفند ۱۴۰۳ بخش‌هایی از آن منتشر شد، اعلام کرد نامه‌ای به خامنه‌ای ارسال کرده و در آن پیشنهاد مذاکره داده است.
ترامپ همان زمان تاکید کرد می‌توان توافقی انجام داد که «به همان اندازه خوب باشد که گویی شما از نظر نظامی پیروز شده‌اید.»
در آن زمان مقامات جمهوری اسلامی دریافت نامه را تکذیب کردند و خبرگزاری‌های رسمی اعلام خبر ارسال نامه و احتمال جنگ را «جنگ روانی» ترامپ توصیف کردند.
سومین ضربه: پذیرش مذاکره «غیر هوشمندانه و غیر شرافتمندانه»
در حالی که خامنه‌ای صراحتا گفته بود مذاکره با دولتی که ترامپ در راس آن است، «هوشمندانه و شرافتمندانه» نیست، پس از اعلام خبر ارسال نامه و تهدید او به وقوع جنگ، جمهوری اسلامی خبر داد با آمریکا مذاکره خواهد کرد، هرچند مقامات جمهوری اسلامی تاکید داشتند مذاکره مستقیم انجام نمی‌دهند.
شهریور ۱۴۰۴ روشن شد که طرح حمله آمریکا به تاسیسات اتمی جمهوری اسلامی، از همان زمان ارسال نامه ترامپ ریخته شده بود. ۲۶ شهریور، فرمانده عملیات نظامی آمریکا در حمله به تاسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی در جنگ ۱۲ روزه، در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز تاکید کرد زمانی که دونالد ترامپ خط قرمزی با مهلت ۶۰ روزه برای روشن شدن وضعیت برنامه هسته‌ای تهران ترسیم کرد، بمب‌افکن‌های آمریکایی بلافاصله آماده اجرای نقشه شدند.
پذیرش مذاکره با آمریکا تصویر «انقلابی» رهبر جمهوری اسلامی را تحت تاثیر قرار داد، مذاکراتی که در نهایت نیز به نتیجه نرسید.
چهارمین ضربه: شبیخون جمعه شب
در حالی که مقامات جمهوری اسلامی آماده دور جدیدی از مذاکرات غیر مستقیم با آمریکا بودند، بامداد جمعه ۲۳ خرداد، تهران آماج حملات هوایی شد. حملاتی که آخرین بار در جریان جنگ ۸ ساله ایران و عراق مشابه آن دیده شده بود.
این‌بار سایت های نظامی دور افتاده هدف قرار نگرفتند، حملات چیزی شبیه خرابکاری در سایت‌های نظامی نبود. به طور علنی جنگنده‌های اسرائیلی وارد آسمان ایران شدند و با موشک، خانه فرماندهان بلندپایه نظامی جمهوری اسلامی را هدف قرار دادند.
جنگی که ۱۲ روز به طول انجامید و طی آن، تمامی زنجیره فرماندهی نظامی جمهوری اسلامی از هم پاشید. تقریبا تمامی پایگاه‌های موشکی اصلی جمهوری اسلامی در حملات هدف قرار گرفت و علاوه بر آن، اسرائیل با هدف قرار دادن سایت‌های حیاتی نظیر سایت شاهرود و گرمسار، زنجیره تولید موشک‌های سپاه پاسداران را فلج کرد.
ترامپ قاطعانه از حمله اسرائیل به جمهوری اسلامی حمایت کرد. نه تنها از اسرائیل حمایت کرد، بلکه با صدور فرمان حمله به سایت‌های اتمی به خصوص فردو که اسرائیل تجهیزات مورد نیاز آن را نداشت، عملا وارد عملیات نظامی نیز شد. عملیاتی که اکنون می‌دانیم برنامه آن از زمان ارسال نامه به رهبر جمهوری اسلامی چیده شده بود. بعدها ترامپ درباره آن حمله گفت با نابودی برنامه هسته‌ای، «گردن‌کلفتی» جمهوری اسلامی در خاورمیانه به پایان رسید.
پنجمین ضربه: تمسخر خامنه‌ای
ششم تیر، زمانی که خامنه‌ای مدتی پس از آتش‌بس از مکانی نامعلوم در پیامی ویدئویی، خود را پیروز جنگ ۱۲ روزه خواند، ترامپ در اقدامی بی‌سابقه، در یک رویداد رسمی، با تقلید حالت چهره خامنه‌ای که نسبت به قبل از جنگ دچار تغییر شده، گفت: «باید حقیقت را بگویی. به‌شدت شکست خوردی.» او اضافه کرد: «من دقیقا می‌دانستم که او کجا پناه گرفته است و نگذاشتم اسرائیل یا نیروهای مسلح ایالات متحده به زندگی او پایان دهند. من او را از یک مرگ بسیار زشت و ننگین نجات دادم و او مجبور نیست بگوید: متشکرم، رییس‌جمهوری ترامپ!»
روسای جمهوری نظیر باراک اوباما در آمریکا، اگرچه در جریان مذاکرات، علیه جمهوری اسلامی و رهبر آن سخن گفته بودند، اما همواره نسبت به جایگاه «مذهبی» او با نوعی احترام برخورد می‌کردند. صدور «فتوای» منع تولید سلاح هسته‌ای در مصاحبه‌های مقامات دولتی اوباما، به عنوان یکی از دلایل توجیه توافق با جمهوری اسلامی مطرح می‌شد.
ششمین ضربه: مکانیسم ماشه
با حمایت ایالات متحده، ششم شهریور، تنها کمی پیش از اتمام مهلت فعال کردن مکانیسم ماشه، فرانسه، آلمان و بریتانیا، سه کشور اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت روند ۳۰ روزه سازوکار مکانیسم ماشه برای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را فعال کردند.
جمهوری اسلامی ۱۰ سال قبل، با پذیرش برجام و از بین بردن بخش بزرگی از برنامه هسته‌ای خود، امیدوار بود پس از ۱۰ سال که موعد آن در مهر ماه ۱۴۰۴ فرا میرسید، برای همیشه از تحریم‌های بین‌المللی رها شود. اما دقیقا یک ماه پیش از آن، تمام آن ۱۰ سال بدون هیچ دستاوردی از بین رفت و تمام تحریم‌ها بازگشتند.
هفتمین ضربه: تحقیر در نیویورک
از ابتدای شهریور، موضوع سفر هیات سیاسی جمهوری اسلامی به نیویورک برای شرکت در مجمع سالانه سازمان ملل متحد مطرح شد. در سال‌های قبل، حضور هیات پرشمار جمهوری اسلامی در نیویورک همواره مورد توجه منتقدان قرار می‌گرفت. گردش همراهان مقامات سیاسی در نیویورک و خرید آنها در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی در شبکه‌های اجتماعی مورد توجه بود. کار به‌جایی کشید که اعضای این هیات در نیویورک به خبرنگاران به صورت فیزیکی حمله کردند.
اما سفر سال ۱۴۰۴ متفاوت بود. ۱۳ شهریور، آسوشیتدپرس گزارش داد وزارت امور خارجه ایالات متحده در حال بررسی محدودیت‌های ویژه‌‌ای برای سفر هیات جمهوری اسلامی به سازمان ملل است. این محدودیت‌ها امکان تردد مقام‌های جمهوری اسلامی به خارج از نیویورک و خرید از فروشگاه‌های عمده‌فروشی را شامل می‌شد.
در حالی که اخباری منتشر شد که نشان می‌داد آمریکا تعداد زیادی از درخواست‌های ویزای هیات همراه رئیس جمهور ایران را رد کرده است، ۳۱ شهریور وزارت امور خارجه آمریکا با انتشار یک بیانیه مطبوعاتی با تاییداعمال محدودیت هیات اعزامی جمهوری اسلامی، نوشت: «در حالی که مردم ایران در فقر به سر می‌برند و با کمبود شدید آب و برق و زیرساخت‌های در حال فروپاشی مواجهند، ما اجازه نخواهیم داد که حکومت ایران به کارگزاران خود امکان دهد در نیویورک خرید و ولخرجی کنند.»
انتشار چنین بیانیه‌ای از سوی وزارت امورخارجه آمریکا بی‌سابقه بود.
هنوز ۳ سال باقی مانده است
اگرچه هنوز یک‌سال نشده که ترامپ رسما ریاست جمهوری آمریکا را به عهده گرفته است، اما دیگر برنامه اتمی جمهوری اسلامی به شکلی که تا پیش از ۲۳ خرداد وجود داشت، وجود ندارد. جایگاه خامنه‌ای با تن دادن به مذاکره با دولتی که ریاست آن را ترامپ به عهده دارد، شخصی که رسانه‌های حامی خامنه‌ای او را «قاتل قاسم سلیمانی» می‌نامیدند، تا حدی بین هواداران او تضعیف شده است. خامنه‌ای، شخصی که روزگاری «فتوای» ممنوعیت ساخت سلاح هسته‌ای او، به عنوان «مرجع دینی» در گفت‌وگوهای دولتمردان آمریکایی مورد استناد قرار می‌گرفت، از سوی رییس‌جمهوری ایالات متحده به تمسخر گرفته شد. آمریکا به طور رسمی، نه نیابتی، یا خرابکارانه، به تاسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی حمله کرد و فرماندهان و مقامات عالیرتبه جمهوری اسلامی، هنوز سایه سنگین جنگ را بر سر خود احساس می‌کنند.
و این‌همه در حالی است که هنوز ۳ سال دیگر از ریاست جمهوری ترامپ باقی مانده است.
این سفر، که سومین دیدار الشرع و دونالد ترامپ طی شش ماه گذشته خواهد بود، نقطه اوج چرخشی ریشه‌ای در سیاست آمریکا نسبت به دمشق است: گذار از سال‌ها دشمنی و فشار اقتصادی، به مرحله‌ای از همکاری و مشروعیت‌بخشی به دولتی که تا همین اواخر از شاخه‌های پیشین القاعده در سوریه محسوب می‌شد.
بر اساس پیش‌نویس قطعنامه‌ای که واشینگتن به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کرده، تحریم‌های سازمان ملل علیه احمد الشرع و وزیر کشور او، انس خطاب، لغو خواهد شد. برای تصویب این قطعنامه، دست‌کم ۹ رأی موافق و عدم وتوی پنج عضو دائم شورا لازم است؛ از جمله روسیه، متحد دیرینه بشار اسد.
چرخش بزرگ در سیاست واشینگتن
اقدام تازه ترامپ در راستای تصمیم ماه مه او برای لغو تحریم‌های آمریکا علیه سوریه است؛ تغییری ریشه‌ای در سیاست واشینگتن که می‌تواند راه را برای بازگشت شرکت‌های آمریکایی و متحدان منطقه‌ای به اقتصاد و بازسازی سوریه هموار کند.
پیش‌نویس لایحه لغو «قانون سزار» (Caesar Act) — تحریمی که از سال ۲۰۱۹ ستون اصلی فشار اقتصادی بر دمشق بود — اخیرا در سنا تصویب شد و انتظار می‌رود پس از تعطیلات کنگره در مجلس نمایندگان نیز بررسی شود.
قانون سزار نام خود را از افسر سوری گرفت که در سال‌های نخست جنگ داخلی، تصاویر صدها جسد قربانیان شکنجه در زندان‌های بشار اسد را افشا کرد. این قانون هدفش جلوگیری از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بازسازی تحت کنترل رژیم دمشق بود، اما حالا قرار است به‌طور کامل لغو شود.
از شورش تا ریاست‌جمهوری
احمد الشرع، که در دهه گذشته یکی از فرماندهان شورش‌های سنی علیه نیروهای آمریکایی در عراق بود، پس از خروج از القاعده، خود را به‌عنوان چهره‌ای «میانه‌رو» در میان مخالفان اسد معرفی کرد
ترامپ نخستین‌بار در ماه مه در ریاض با او دیدار کرد و سپس در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک بار دیگر با او ملاقات داشت. دیدار واشینگتن سومین دیدار رسمی آنان در کمتر از نیم‌سال است؛ نشانه‌ای روشن از حمایتی سیاسی که کاخ سفید برای تثبیت دولت تازه دمشق در نظر گرفته است.
از تحریم تا سرمایه‌گذاری
مقام‌های دولت ترامپ نگرانند که در صورت تداوم انزوای مالی دمشق، روند بازسازی سوریه متوقف شود و زمینه برای شعله‌ور شدن دوباره جنگ داخلی فراهم آید.
تام باراک، سفیر آمریکا در ترکیه و نماینده ویژه رییس‌جمهوری در امور سوریه، در گفتوگویی با قانونگذاران هشدار داده است: «اگر دولت الشرع شکست بخورد، طرح جایگزینی وجود ندارد.»
به گفته یک مقام ارشد کاخ سفید، ترامپ قصد دارد پیش از دیدار دوشنبه، با لغو کامل تحریم‌ها «پیام روشنی از پایان دوران مجازات» بفرستد؛ پیامی که همزمان به شرکت‌های آمریکایی و کشورهای عربی می‌گوید: زمان سرمایه‌گذاری در سوریه فرا رسیده است.
سوریه در آستانه بازسازی
با گذشت کمتر از یک سال از سقوط رژیم اسد، بیش از یک میلیون آواره سوری به کشور بازگشتهاند، اما زیرساختها همچنان ویران است.
مجلس نمایندگان آمریکا هنوز با لغو کامل قانون سزار موافقت نکرده، اما تحلیلگران انتظار دارند که در روزهای آینده، با فشار دولت ترامپ، مسیر برای حذف رسمی آن هموار شود — اقدامی که ممکن است چهره جنگ و صلح در سوریه را برای همیشه تغییر دهد.